Exploring phraseological equivalence with Paralela

Abstract

Paralela to udostępniony niedawno korpus równoległy polsko-angielskich i angielsko-polskich tłumaczeń. Korpus zawiera aktualnie ponad 260 milionów segmentów słów (blisko 11 milionów segmentów tłumaczeniowych) w wersji polskiej. Dla korpusu opracowano również dostępną w postaci aplikacji WWW wyszukiwarkę (http://paralela.clarin-pl.eu), której składnia umożliwia formułowanie zapytań o pojedyncze wyrazy, frazy oraz wzorce leksykalno-gramatyczne. Możliwe jest także filtrowanie wyników według kryteriów typologicznych i bibliograficznych oraz ich eksportowanie w postaci arkuszy kalkulacyjnych. Szczegółowa zawartość korpusu, zarówno na poziomie metadanych jak też samych tekstów, może być przeglądana za pomocą specjalnego modułu wyszukiwarki. Po przedstawieniu zawartości korpusu oraz funkcjonalności wyszukiwarki omówiono zastosowanie tych narzędzi w badaniu idiomatyczności tłumaczeń. W tym celu wprowadzone zostało pojęcie ekwiwalencji frazeologicznej, czyli tendencji do zachowania określonego poziomu idiomatyczności tekstu tłumaczenia. Zjawisko to polega na stosowaniu utrwalonych w języku tłumaczenia odpowiedników wielowyrazowych idiomów, kolokacji i innych jednostek frazeologicznych jako ekwiwalentów występujących w języku oryginału połączeń wyrazowych o podobnym statusie frazeologicznym. W tłumaczeniu nieidiomatycznym ekwiwalentami jednostek frazeologicznych są syntagmy, czyli doraźne połączenia wyrazów, których znaczenia są analizowane przez odbiorców tekstów poprzez dekompozycję, a nie częściowo lub całkowite przywoływane z pamięci poprzednich użyć, jak to się dzieje w przypadku jednostek frazeologicznych. Mimo iż tłumaczenie za pomocą kompozycyjnych odpowiedników jest czasami nieuniknione, to niska idiomatyczność całego tłumaczenia (w porównaniu z tekstem oryginalnym) może znacznie utrudniać jego przetworzenie w sensie psycholingwistycznym, a także zwiększa jego wieloznaczność. Zasada ta dotyczy szczególnie tekstów z gatunku użytkowych, naukowo-dydaktycznych i prasowych, w których pojawiają się frazemy mające w podobnym stopniu utrwalone odpowiedniki frazeologiczne w języku tłumaczenia. Szczególnych trudności z zachowaniem porównywalnego stopnia utrwalenia frazeologicznego w oryginale i tłumaczeniu mogą nastręczać kolokacje, które w odróżnieniu od idiomów czystych i figuratywnych nie muszą się cechować całkowitą lub częściową niekompozycyjnością. Na przykładzie korpusu Paralela staram się wykazać, że o ile lokalna ekwiwalencja frazeologiczna może być badana na poziomie pojedynczego tłumaczenia, o tyle występowanie frazeologicznej ekwiwalencji globalnej (czyli skonwencjonalizowanego stosowania ekwiwalentów frazeologicznych między parą języków) można badać jedynie, opierając się na odpowiednio dużych korpusach równoległych. Tezę tę ilustruję przykładami wybranych idiomów figuratywnych, które występują w korpusie Paralela, zaczerpniętymi z profesjonalnych i amatorskich tłumaczeń.