Odpowiedzialność cywilna organizatora turystyki wobec klienta z tytułu utraconej korzyści z podróży

Abstract

PRZEDMIOTEM ROZPRAWY jest analiza odpowiedzialności odszkodowawczej organizatora turystyki za szkodę w postaci utraconej korzyści z podróży, określaną również m.in. jako „utracona przyjemność z wakacji”, „szkoda w postaci zmarnowanego urlopu”. W prawie polskim jest to kontrowersyjne zagadnienie przede wszystkim z uwagi na brak wyraźnej podstawy prawnej dla tej szkody, podczas gdy konieczność jej naprawiania wynika z prawa unijnego. Zasadne jest więc przeprowadzenie analizy omawianego zagadnienia, tym bardziej, że przed otwarciem przewodu doktorskiego liczba publikacji w doktrynie polskiej na ten temat była bardzo skromna, a do tej pory nadal brakuje kompleksowego opracowania poświęconego ściśle tej problematyce, w tym analizującego dotychczasowe – w głównej mierze niepublikowane – orzecznictwo sądów powszechnych. CELEM ROZPRAWY jest próba kompleksowej analizy omawianego zagadnienia w prawie polskim na tle analizy prawnoporównawczej oraz dorobku prawa europejskiego, w tym usystematyzowanie poglądów polskiej doktryny i dorobku orzecznictwa oraz zajęcie stanowiska własnego w tej kwestii. Wyodrębnione na gruncie legis latae i de lege ferenda obszary badawcze związane z tą szkodą to: terminologia; pojęcie (istota) i charakter prawny; podstawa prawna i reżim prawny; przesłanki dochodzenia roszczenia; sposób ustalania wysokości rekompensaty.

PRACA SKŁADA SIĘ z trzech części obejmujących łącznie 10 rozdziałów oraz ze wstępu i zakończenia. Poza tym jej integralną częścią są trzy załączniki, opisujące metodykę badań przeprowadzonych w sądach wrocławskich i warszawskich oraz zawierające ujęte w formie tabeli wyniki analizy niepublikowanego orzecznictwa sądów warszawskich.

Niniejsza praca po raz pierwszy w doktrynie dogłębnie analizuje i systematyzuje dotychczasowe poglądy doktryny polskiej i zgromadzone dla celów rozprawy orzecznictwo sądów powszechnych (w przeważającej mierze niepublikowane) i SN. Z uwagi na bardzo skromną ilość opublikowanych lub relacjonowanych w prasie i przez doktrynę spraw, analizie poddano również niepublikowane orzecznictwo sądów wrocławskich (lata 2005 – 2011) i - rozstrzygających większość spraw odszkodowawczych przeciwko organizatorom turystyki - sądów warszawskich (lata 2006 – 2010). W konsekwencji, analiza zagadnień szczegółowych dotyczących omawianej szkody w świetle orzecznictwa sądów powszechnych została przeprowadzona na podstawie ok. 150 spraw zawierających uzasadnienie do wyroku, z czego większość przeszła przez obydwie instancje (w tych sprawach, które na to pozwalają, pod uwagę brano zarówno stanowisko sądów I instancji, jak i sądów odwoławczych). Efekty analizy niepublikowanego orzecznictwa sądów warszawskich zostały ujęte w formie tabeli, zawierającej ponad 100 spraw dotyczących szkody w postaci utraconej korzyści z podróży. Z przeprowadzonej analizy orzecznictwa sądów powszechnych m.in. wynika, że wbrew sugestiom doktryny przed uchwałą SN z dnia 19 listopada 2010 r. (III CZP 79/10, LEX nr 612168) dotyczącą zmarnowanego urlopu w orzecznictwie dominowało stanowisko przychylne naprawianiu omawianej szkody.

Przeprowadzona w rozprawie analiza dorobku prawa europejskiego (wyrok ETS z dnia 12 marca 2002 r. w sprawie C – 168/00 Simone Leitner przeciwko TUI Deutschland GmbH & Co. KG ETS wraz z opinią Rzecznika Generalnego oraz dyrektywa 90/314/EWG z dnia 13 czerwca 1990 r. w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek) i zagranicznego wybranych państw (wybrane państwa systemu common law, Austria, Niemcy, Włochy, Hiszpania) w postaci prawodawstwa, doktryny i orzecznictwa dotyczących szkody w postaci utraconej korzyści z podróży była konieczna głównie dla właściwego zidentyfikowania problemów związanych z pojmowaniem i rekompensatą przedmiotowej szkody oraz potwierdzenia zasadności kwalifikowania jej jako szkody niemajątkowej rekompensowanej w reżimie kontraktowym (zamiar weryfikacji tej ogólnej hipotezy wpłynął na układ całej pracy i poruszane w niej kwestie szczegółowe). Pozwoliła ona pozyskać dodatkową perspektywę w odniesieniu do szczegółowych problemów związanych z rekompensatą szkody w postaci utraconej korzyści z podróży, w tym zwłaszcza odnieść się do zagadnień dotychczas nieporuszanych lub jedynie wzmiankowanych w doktrynie polskiej. Jest to jak do tej pory najbardziej obszerne, kompleksowe i usystematyzowane omówienie problematyki utraconej korzyści z podróży w systemach obcych.

STANOWISKO WŁASNE w kwestii rekompensaty szkody w postaci utraconej korzyści z podróży w prawie polskim na tle analizy porównawczej, analizy doktryny i orzecznictwa polskiego oraz dorobku prawa europejskiego zaprezentowane zostało w ostatnim rozdziale rozprawy (rozdział 10). Jego zwieńczeniem jest propozycja normatywnej regulacji w tym zakresie w prawie polskim. Poza tym najważniejsze wnioski wypracowane w ramach stanowiska własnego ujęte zostały w tezach zawartych w zakończeniu rozprawy, zatytułowanym „Zakończenie w tezach”. W wielkim skrócie NAJWAŻNIEJSZE TEZY rozprawy są następujące: 1. Zagadnienia terminologiczne związane z omawianą szkodą są w istocie drugorzędne. 2. Na podstawie analizy prawa unijnego, polskiej oraz zagranicznej doktryny i orzecznictwa, jak również regulacji prawnych w wybranych zagranicznych porządkach prawnych, utraconą korzyść z podróży najogólniej zdefiniować można jako konkretny uszczerbek, polegający na braku możności czerpania (pełnej) przyjemności z wakacji (urlopu) z powodu zdarzenia, z którym określony system prawny wiąże odpowiedzialność odszkodowawczą, tj. wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, której celem jest zapewnienie wypoczynku lub wskutek czynu niedozwolonego uniemożliwiającego lub zakłócającego ten wypoczynek. 3. Z istoty utraconej korzyści z podróży wynika, że jest to uszczerbek o charakterze niemajątkowym, a nie szkoda majątkowa. Nie należy jej przy tym utożsamiać z naruszeniem dóbr osobistych. W celu uznania jej za prawnie relewantną szkodę w prawie polskim nie ma również potrzeby kwalifikowania jej jako szkody na osobie albo szkody na mieniu. 4. Szkoda w postaci utraconej korzyści z podróży jest szkodą „charakterystyczną” dla reżimu kontraktowego. 5. De lege lata najwłaściwszą podstawą prawną dla omawianej szkody jest prounijnie interpretowany przepis art. 11a ust. 1 ustawy o usługach turystycznych, co jednak nie wyklucza zastosowania przepisów art. 14 ust. 7 i art. 16a ust. 3 i 4 tej ustawy jako podstawy dla tego roszczenia w sytuacjach unormowanych w tych przepisach. 6. De lege lata roszczenie o naprawienie szkody w postaci utraconej korzyści z podróży przysługuje klientowi przeciwko organizatorowi turystyki, a w przypadkach określonych w art. 19a ustawy o usługach turystycznych przeciwko agentowi turystycznemu. Wydaje się, że w tych przypadkach, w których ma to znaczenie dla zakresu roszczenia o naprawienie utraconej korzyści z podróży, roszczenie to powinno przysługiwać – de lege lata w drodze analogii - również przeciwko innym podmiotom niż organizator turystyki w rozumieniu ustawy o usługach turystycznych, organizującym zorganizowane wyjazdy o cechach imprezy turystycznej w rozumieniu ustawy. Analizowanej szkody może doznać tylko klient będący osobą fizyczną, uczestniczącą w imprezie turystycznej lub mającą brać w niej udział. 7. De lege lata zakres przedmiotowy roszczenia o naprawienie szkody w postaci utraconej korzyści z podróży wyznacza umowa o imprezę turystyczną w rozumieniu art. 3 pkt 2 ustawy o usługach turystycznych. Jej celem (przedmiotem) musi być przy tym szeroko rozumiany wypoczynek (tj. relaks, rekreacja, zwiedzanie etc.). Chodzi zatem o imprezę wakacyjną (urlopową), a nie np. jedynie imprezę służbową. 8. De lege ferenda do czasu uchwalenia nowej dyrektywy, zakres podmiotowy i przedmiotowy roszczenia o naprawienie szkody w postaci utraconej korzyści z podróży powinien być co najmniej zbieżny z zakresem tego roszczenia na gruncie dyrektywy 90/314 w związku z wyrokiem ETS w sprawie Leitner. 9. Dla realizacji roszczenia o naprawienie szkody w postaci utraconej korzyści z podróży w prawie polskim na gruncie legis latae i de lege ferenda spełnione muszą być ogólne przesłanki odpowiedzialności kontraktowej organizatora turystyki, przy braku wystąpienia okoliczności zwalniających organizatora turystyki od tej odpowiedzialności. De lege lata brak przesłanek szczególnych (dodatkowych). De lege ferenda niezasadne byłoby formułowanie w przyszłej polskiej regulacji dotyczącej omawianej szkody przesłanki w postaci progu doniosłości, o ile nowa dyrektywa nie ureguluje odmiennie tej kwestii. To samo dotyczy ewentualnego wprowadzenia zasady fakultatywności przyznania zadośćuczynienia pieniężnego. 10. Ustalając wysokość rekompensaty za szkodę w postaci utraconej korzyści z podróży de lege lata, jak i de lege ferenda sądy powinny brać pod uwagę wszelkie okoliczności sprawy, zwłaszcza mające wpływ na rozmiar doznanej szkody niemajątkowej, tj. przede wszystkim zakres naruszenia umowy, a co do zasady także okoliczności indywidualne po stronie poszkodowanego i zachowanie się strony pozwanej. Sąd może wziąć pod uwagę również: cenę imprezy turystycznej (nie powinien jej jednak traktować jako jedynego kryterium rekompensaty, czy jako maksymalnej granicy rekompensaty), stopień przyczynienia się poszkodowanego do powstania szkody lub zwiększenia się jej rozmiarów, jak się wydaje winę strony pozwanej (jako okoliczność zwiększającą wysokość rekompensaty), a także powinien uwzględnić kwotę już wypłaconą powodowi przez stronę pozwaną tytułem rekompensaty za tę szkodę. Nie powinien natomiast uzależniać wysokości zasądzanej rekompensaty od sytuacji majątkowej strony pozwanej. W zasadzie odnosi się to również do sytuacji majątkowej powoda, z tym, że jak się wydaje, sąd może wziąć pod uwagę złą sytuację majątkową powoda, ale tylko na jego korzyść. Poza tym w zasadzie sąd nie powinien brać pod uwagę wysokości przyznanej powodowi kwoty tytułem obniżenia ceny lub odszkodowania za szkodę majątkową, aczkolwiek może być to problematyczne. Zadośćuczynienie pieniężne za utraconą korzyść z podróży powinno pełnić funkcję kompensacyjną. Niemniej jednak kwoty z tego tytułu powinny być utrzymane w rozsądnych rozmiarach i – co do zasady - w odpowiednim stosunku do kwot przyznawanych tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę wynikłą z naruszenia „najważniejszych” dóbr osobistych. Każda sprawa powinna być oceniana indywidualnie. Wszelkie próby „matematycznego” (mechanicznego) wyliczania rekompensaty za utraconą korzyść z podróży należy odrzucić. Na aprobatę nie zasługuje żadna z zagranicznych propozycji obliczania odszkodowania za omawianą szkodę.

THE SUBJECT OF THE DOCTORAL DISSERTATION is the analysis of the liability for damages of tourism organisers/tour operators toward clients/travellers for loss of holiday enjoyment, also known as inter alia „damage in the form of a wasted holiday“. This issue is controversial in Polish law mostly due to the lack of legal provision clearly providing for compensation for this type of damage, whereas an obligation for such compensation results from EU law. It is therefore justified to analyse this issue, given that Polish literature on this subject was very poor and there is still no comprehensive study, nor has there been analysis of the – mostly unpublished - Polish common courts‘ decisions (i.e. judicature of the courts of first and appellate instance). THE AIM OF THE THESIS is to analyse in a comprehensive way the above-mentioned issue in Polish law against a background of comparative analysis and European Union law, including a systematisation of the views of Polish doctrine and judicature as well as the presentation of my own opinion. Research areas concerning loss of holiday enjoyment are: terminology; the concept and legal nature; legal basis and legal regime; legal prerequisites and the assessment of compensation for this damage. These issues are analysed from the perspective of the current law (de lege lata remarks) as well as the future law (de lege ferenda remarks). THE DISSERTATION IS DIVIDED into three parts, which cover 10 chapters altogether, plus an introduction and conclusion. In addition, an integral part of this thesis are three appendixes, which describe research methodology used in Wrocław and Warsaw courts and tabulate the results of the analysis of unpublished Warsaw courts’ rulings. This is the first paper which thoroughly analyses and systematizes both previous Polish legal doctrine views and courts‘ judgments (mostly unpublished), including rulings of the Polish Supreme Court. Due to the very limited amount of published judgments, the analysis also covers unpublished Wrocław courts‘ rulings (2005-2011) and Warsaw courts‘ rulings (2006-2010). In this period, the Warsaw courts adjudicated most cases against tourism organisers in Poland. The analysis of specific issues related to this damage was based on about 150 court cases, most of which were adjudicated by both courts of first and appellate instance. The results of the analysis of Warsaw courts’ decisions were presented in tabular form (this table contains more than 100 cases related to the loss of holiday enjoyment). The analysis of the common courts‘ decisions inter alia indicates that, contrary to the suggestions made in the doctrine, most courts were favourably inclined towards compensation for loss of holiday enjoyment before the resolution of the Supreme Court of 19 November 2010 (III CZP 79/10, LEX no. 612168) related to this loss. The analysis of European Union law (judgement of the ECJ of 12 March 2002 on Simone Leitner, C-168/00 with the opinion of the Advocate General and Council Directive 90/314/EEC of 13 June 1990 on package travel, package holidays and package tours) and comparative analysis (which covers selected countries of the common law system, Austria, Germany, Spain and Italy) were necessary mainly in order to properly identify problems with compensation for the loss of holiday enjoyment and to confirm the correct categorization of this loss as non-material damage compensated through contractual liability (the intention of verifying this general hypothesis had an impact on the whole structure of dissertation and specific issues presented within). This analysis also allows for an additional perspective on specific problems connected with compensation for the loss of holiday enjoyment and comments on questions not raised or briefly mentioned in the Polish doctrine. This is currently the most extensive, comprehensive and systematized discussion of the issues of the loss of holiday enjoyment in foreign countries. The last chapter of the dissertation presents THE AUTHOR’S VIEW on compensation for the loss of holiday enjoyment in Polish law within the framework of EU law and comparative analysis as well as Polish doctrine and judicature analysis (chapter 10). The culmination of this chapter suggests making amendments with respect to Polish law. Additionally, the most important conclusions, are presented in the part of the dissertation called „Conclusion in theses”. In brief, THE MOST IMPORTANT CONCLUSIONS are as follows: 1. Terminological issues concerning the loss of holiday enjoyment are of less importance. 2. On the basis of the analysis of EU law, Polish and foreign doctrine and judicature, as well as legal regulations in selected countries, this damage may be broadly defined as a specific loss, manifesting itself as the lack of ability to derive (full) enjoyment from the holiday due to a situation legally relevant to specific legal system, such as, for example, non-performance or improper performance of package holiday contract (in Polish law: tourist event contract). 3. Loss of holiday enjoyment is a non-material damage, and not a material damage. It should not be identified with the infringement of the personal interests of the client. There is also no need to classify it as either „damage to property” (szkoda na mieniu) or „damage to person” (szkoda na osobie) in order to consider it as legally relevant damage in Polish law. 4. This damage is typical of contractual liability. 5. De lege lata the most appropriate legal basis for this damage is art. 11a section 1 of the Polish Act on Tourist Services interpreted in accordance with EU law, which, however, does not exclude provisions of art. 14 section 7 and art. 16a sections 3 and 4 of this Act as its legal basis in situations regulated in these provisions. 6. De lege lata compensation for this loss may by claimed by a client against the tourism organiser and - in cases indicated in art. 19a of the Polish Tourist Services Act – against a tourist agent. It seems that this claim should also be possible – currently per analogiam - against other entities which arrange organized trips with the characteristcs of a tourist event in the meaning of art. 3 point 2 of the Tourist Services Act. Analysed damage may be suffered only by a client who is a natural person either participating in the tourist event or supposed to take part in it. 7. De lege lata the objective scope of the claim for compensation for the loss of holiday enjoyment is determined by the tourist event contract in the meaning of the art. 3 point 2 of the Tourism Services Act. However, this contract must have a holiday purpose (package holiday contract), and not merely a business purpose (business package). 8. De lege ferenda, until the new package travel directive is enacted, the personal (subjective) and objective scope of this claim should at least coincide with Directive 90/314 in connection with the ECJ judgment in Leitner case. 9. To pursue a claim for compensation for the loss of holiday enjoyment according to Polish law de lege lata as well as de lege ferenda general prerequisites of civil liability of the tourism organisers must be fulfilled and there must be no legal reasons for excluding their liability (the existence of positive prerequisites and the lack of negative prerequisites of liability). De lege lata there is no special (additional) prerequisites. De lege ferenda it would be unjustifable in future Polish regulation concerning this damage to formulate a prerequisite in the form of „threshold of significant breach“ (próg doniosłości) unless the new directive regulates this issue differently. The same applies to the possible introduction of the principle of discretionary compensation (zasada fakultatywności przyznania zadośćuczynienia pieniężnego). 10. While determining the amount of compensation for the loss of holiday enjoyment de lege lata as well as de lege ferenda courts should take into account all circumstances of the case, especially which have an impact on the extent of non-material damage, id est primarily the extent of the breach of contract, and, in principle, individual circumstances on the side of the client and the behaviour of the defendant party. The court may also take into consideration: the price of the tourist event/cost of holiday (but it should not be treated as the only criterion of compensation or as the maximum limit of compensation), contributory negligence and, as it seems, the fault of the defendant party (as a factor increasing the amount of compensation). It should also be taken into account the amount of money given to the plaintiff by the defendant party as compensation for this damage, whereas the amount of awarded compensation should not depend on the defendant party’s material situation. In principle, this also applies to the plaintiff's material situation, however, as it seems, the court may take into account the bad material situation of the plaintiff, but only in their favour. In principle, the court should not take into account the amount granted to the plaintiff as a reduction in price or compensation for material damage, although it can be problematic. Compensation for the loss of holiday enjoyment should perform a compensatory function. However, the sums awarded ought to be reasonable and – in principle – should not exceed sums awarded as redress for infringement of the most significant personal interests. Each case should be assessed individually. Any attempts to „mathematically“ calculate compensation for the loss of holiday enjoyment must be rejected. None of the foreign proposals for calculating this compensation deserves to be approved.