Sytuacja kobiet w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Specyfika, standardy, parytety i oczekiwania

Abstract

Cel badania Celem głównym badania pn.: „Sytuacja kobiet w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Specyfika, standardy, parytety i oczekiwania”, realizowanego na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi przez konsorcjum firm: „Focus Group” Konsorcjum Badawcze oraz Centrum Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Sp. z o.o. było dostarczenie argumentów do wypracowania i reprezentowania stanowiska Polski odnośnie uwzględniania potrzeb kobiet w instrumentach wsparcia rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich w nowej perspektywie finansowej WPR. W ramach analiz zdiagnozowano sytuację kobiet wiejskich w Polsce i zidentyfikowano ich potrzeby w zakresie wsparcia rozwoju aktywności społeczno-zawodowej dla pełniejszego wykorzystania kapitału intelektualnego i zasobu pracy kobiet w aspekcie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. Metodyka badania Prace badawcze, trwające w sumie 3 miesiące, objęły szereg zróżnicowanych działań badawczych oraz koncepcyjnych mających na celu eksplorację poziomu życia, aspiracji edukacyjnych, zawodowych i społecznych, głównych barier aktywizacji społecznej i zawodowej oraz oczekiwań kobiet na obszarach wiejskich. Identyfikacja wymienionych zagadnień problemowych zakładała ujęcie ich w optyce obejmującej kontekst instrumentów wsparcia unijnego i warunków formalno-prawnych oraz społecznych dla zwiększenia udziału kobiet wiejskich w rynku pracy (w tym głównie w zakresie rozwoju pozarolniczej działalności), a także w różnorodnych sferach lokalnego życia społeczno-kulturalnego i politycznego. Zakładanym praktycznym efektem realizacji prac badawczych było wypracowanie propozycji pakietu działań ukierunkowanych na potrzeby kobiet w instrumentach wsparcia WPR po 2013 roku dla pełniejszego wykorzystania ich potencjału w rozwoju obszarów wiejskich. W badaniu zastosowano szereg metod i technik badawczych dla pełniejszego zgłębienia analizowanych zjawisk. Przyjęta koncepcja badania zakładała zastosowanie analizy danych wtórnych do zgłębienia dotychczasowych badań; wywiadu kwestionariuszowego do zbadania opinii wśród 3200 kobiet wiejskich, 170 przedstawicieli LGD oraz 171 liderek społecznych; ankiety telefonicznej do zbadania postaw przedsiębiorców; wywiadu pogłębionego do weryfikacji wiedzy i opinii przedstawicieli ARiMR, MRiRW, przedstawicieli firm konsultingowych zajmujących się pozyskiwaniem środków z PROW oraz samorządu lokalnego organizacji i samorządu rolniczego. Dodatkowo, aby dokonać oceny PROW w kontekście wykorzystania tego instrumentu przez kobiety, w ramach badania kobiet zrealizowano wywiady z beneficjentkami PROW, a także przeanalizowano treści dyskusji na temat PROW i WPR na forach internetowych, których użytkownikami są rolnicy i mieszkańcy obszarów wiejskich. Na koniec przeprowadzono panel ekspertów. Do udziału w dyskusji zaproszono zarówno specjalistów zajmujących się rozwojem obszarów wiejskich, jak i ekspertów w zakresie gender mainstreaming. Sytuacja kobiet z obszarów wiejskich - statystyki międzynarodowe Polska, ze wskaźnikiem feminizacji 51,1% na obszarach niskozurbanizowanych, zajmuje 11. miejsce w Europie i plasuje się pomiędzy Wielką Brytanią a Włochami. Poziom wskaźnika determinowany jest zjawiskiem nadumieralności mężczyzn powyżej 40. roku życia oraz procesami migracyjnymi, wynikającymi z odpływu kobiet z obszarów wiejskich. Proporcja między kobietami i mężczyznami powyżej 70. roku życia jest mocno zachwiana. Na 936 631 kobiet z obszarów wiejskich przypada 532 428 mężczyzn, co oznacza wskaźnik feminizacji na poziomie 63,75%, a więc nieco niższy, niż w przypadku łącznej ludności Polski powyżej 70. roku życia. Większe różnice występują jedynie w krajach nadbałtyckich: Estonii, Łotwie oraz na Litwie. Przewidywana długość życia plasuje Polki na 16. miejscu w Europie. Najdłużej żyją Francuzki (blisko 85 lat), a najkrócej Bułgarki (77 lat). Dystans wynika głównie z jakości świadczonej opieki zdrowotnej oraz jakości życia. Różnica między wiekiem mężczyzn i kobiet jest w Polsce dość duża i wynosi 8,5 roku. Generalnie, w krajach Unii Europejskiej aktywność zawodowa kobiet jest wyższa na obszarach zurbanizowanych niż na obszarach wiejskich. Największe różnica pomiędzy aktywnością kobiet z miasta i ze wsi występują w Bułgarii, Słowacji i na Litwie. Najwyższy wskaźnik aktywności kobiet z obszarów wiejskich występuje w Szwecji (68,7%), zaś najniższy charakteryzuje Włochy (45,4%). Polska pod tym względem, ze wskaźnikiem 51,5%, zajmuje 12. miejsce – za Bułgarią i przed Słowacją. Warto dodać, że Polska charakteryzuje się stosunkowo wysokim wskaźnikiem samozatrudnienia kobiet. Pod tym względem, Polki zajmują piąte miejsce w Europie po Greczynkach, Włoszkach, Chorwatkach i Portugalkach. Z danych Eurostatu wynika, że blisko co piąta Polka pozostawała w 2010 roku na samozatrudnieniu. Sytuacja kobiet z obszarów wiejskich - statystyki krajowe Obszary wiejskie stanowią w Polsce 93,2% powierzchni kraju. W danych GUS z 2009 r. działało na nich 2501,3 tys. gospodarstw rolnych, z czego co piąte kierowane przez kobietę. Na obszarach wiejskich funkcjonuje 33,9% wszystkich gospodarstw domowych, składających się przeciętnie z większej liczby osób niż ma to miejsce w miastach. Przeciętny dochód rozporządzalny na 1 osobę w tych gospodarstwach w 2009 r. wyniósł 889 zł. i był o 41,1% niższy niż w miastach. Ogólnie obszary wiejskie zamieszkuje 39% ludności kraju. W porównaniu z miastami, obszary wiejskie w Polsce charakteryzuje niższa wartość współczynnika feminizacji - na stu mężczyzn przypada tu sto jeden kobiet. W miastach parametr ten przybiera wartość 111,2, natomiast w skali całego kraju – 107,1. O ile charakterystyczna jest dla większości populacji nadwyżka chłopców nad dziewczętami w młodszych kategoriach wiekowych, to wartości współczynnika feminizacji w kategoriach wiekowych składających się na okres produkcyjny mogą zostać uznane za niekorzystne dla obszarów wiejskich. Jest to szczególnie niepokojące, jeśli wziąć pod uwagę, że kategoria wieku produkcyjnego dla kobiet jest o pięć lat krótsza niż dla mężczyzn. Małżeństwo jest na obszarach wiejskich stabilniejszą instytucją niż w miastach, w których od wielu lat więcej małżeństw jest rozwiązywanych, niż zawieranych. Różnica między małżeństwami zawartymi a rozwiązanymi przybiera tu wartości ujemne, w 2010 roku wynosiła ona -21 285. Na obszarach wiejskich, tradycyjnie utrzymuje się sytuacja odwrotna – więcej jest małżeństw zawieranych niż rozwiązywanych, w 2010 roku nadwyżka ta wyniosła 28 073. Większa trwałość małżeństw oraz wyższa płodność kobiet zamieszkujących obszary wiejskie składa się również na większą, niż w miastach, liczbę wieloosobowych gospodarstw domowych. Różnica ta jest szczególnie widoczna w porównaniu gospodarstw domowych tworzonych przez pięć lub więcej osób. W miastach stanowią one 6,0% wszystkich gospodarstw, podczas gdy na terenach wiejskich gospodarstw takich jest niemal trzykrotnie więcej (17,6%). W strukturze aktywności ekonomicznej ludności, ilustrowanej przy zastosowaniu kluczowych wskaźników (wskaźnik zatrudnienia, współczynnik aktywności zawodowej, stopa bezrobocia), wyraźnie daje się zauważyć przewaga aktywności mężczyzn nad kobietami zarówno w mieście jak i na obszarach wiejskich. Wskaźnik aktywności zawodowej informujący o stosunku ludności aktywnej zawodowo do ogółu ludności w wieku 15 lat i więcej, wynoszący w III kwartale 2011 roku dla Polski 56,4%, pokazuje wyraźną, wynoszącą 17,9 punktów procentowych, rozbieżność między mężczyznami i kobietami zamieszkującymi obszary wiejskie. W miastach ta różnica wynosi 15,2 punkty procentowe. Zadowolenie kobiet z życia na wsi W ramach niniejszego badania zadano kobietom mieszkającym na wsi pytanie, czy – gdyby nieoczekiwanie wygrały w Lotto lub otrzymały bardzo duży spadek – przeniosłyby się do miasta. Odpowiedzi twierdzącej na to pytanie udzieliło niespełna 20% kobiet. Pozostałe respondentki deklarowały, że nie chciałyby zmieniać miejsca zamieszkania, ewentualnie zmieniłyby jedynie miejscowość, ale nadal chciałyby mieszkać na obszarze wiejskim. Można zatem przypuszczać, że większość mieszkanek wsi jest zadowolona z życia na wsi. Jak pokazują badania z 2011 r. kobietom zależy na kontakcie z naturą, poczuciu bezpieczeństwa czy możliwości wypoczynku na świeżym powietrzu. Takie warunki daje im mieszkanie na wsi. Są najwyraźniej gotowe znosić szereg niedogodności związanych z życiem na obszarach wiejskich, aby mieć zapewnione wymienione warunki. Niedogodności, czy problemy, z którymi borykają się mieszkanki wsi (bez względu na region Polski – badanie nie wykazało istotnych różnic terytorialnych pod względem oceny warunków życia na wsi), to przede wszystkim gorszy niż w mieście dostęp do sieci gazowej, możliwości podnoszenia kwalifikacji i wykształcenia dorosłych, dostęp do kultury i rozrywek, możliwości studiowania, korzystania z obiektów sportowych i rekreacyjnych czy dostęp do sieci kanalizacyjnej. Okazuje się jednak, że kobiety na tyle cenią sobie życie na wsi, że mimo wskazanych problemów nie wyjeżdżają, lecz starają się przystosować do życia na tym obszarze. Potencjał kobiet wiejskich Bez względu na posiadane zasoby materialne (tzn. nie tylko pod warunkiem zebrania dużej sumy pieniędzy), ze wsi chce wyjechać 14% kobiet w wieku produkcyjnym. Te kobiety traktujemy zatem jako prawdopodobny potencjał obszarów wiejskich (istnieje zagrożenie utraty tego potencjału, jeśli nie zostaną wprowadzone środki zaradcze). Pozostałe 86% należy traktować jako potencjał rzeczywisty, przy czym jego podstawę stanowi 66,2% kobiet deklarujących, że na pewno nie wyjadą ze wsi. Na wsi zostaną nieco starsze kobiety. Średnia wieku kobiet planujących wyjazd to 28,2 lat, podczas gdy kobiety zostające na wsi mają średnio 39,7 lat. Plany związane z wyjazdem ze wsi różnią się, kiedy uwzględnimy zróżnicowanie terytorialne obszarów wiejskich i podział na centra i peryferie. Respondentki mieszkające bliżej dużych ośrodków miejskich rzadziej deklarowały, że zamierzają wyjechać ze wsi (różnica na poziomie nieco ponad 20%). Wyjazd planują najczęściej kobiety ze średnim i wyższym wykształceniem nierolniczym. Nie oznacza to jednak drastycznego odpływu z obszarów wiejskich wykształconych kobiet. Wśród uczestniczek badania, które deklarowały, że na pewno nie wyjadą ze wsi, 41,5% to kobiety z wykształceniem średnim, a 17,6% to osoby, które ukończyły studia wyższe. W toku badania zauważono pewne prawidłowości oparte na systemach wartości kobiet z obu kategorii – chcących pozostać na wsi i wyjechać. Okazuje się, że kobiety chcące wyprowadzić się do miasta, są nieco bardziej nastawione na rozwój swojej kariery zawodowej, samodoskonalenie i rozwój indywidualny oraz relacje z innymi ludźmi (poza rodziną) i korzystanie z rozrywek, jakie najczęściej zapewnia miasto. Te wnioski pozwalają przypuszczać, że możliwości zatrzymania potencjału kobiet nastawionych na rozwój zawodowy należy upatrywać w tworzeniu warunków do rozwoju przedsiębiorczości, tworzenia firm, jak również kreowanie przyjaznych warunków dla pracodawców, którzy prowadząc swoje firmy na obszarach wiejskich, dawaliby tym kobietom szansę na rozwijanie kariery. Ponadto istotną kwestią dla tych kobiet będą inwestycje w poprawę infrastruktury drogowej oraz rozwój usług transportowych, co pozwoliłoby podejmować pracę w mieście, ale bez konieczności wyprowadzenia się ze wsi. Aspiracje kobiet oraz problemy z ich osiąganiem Badania pokazują, iż najwyższą wartością w życiu kobiet jest rodzina i to jej podporządkowane są pozostałe sfery życia. Najważniejsze dla kobiet są: dobro rodziny, jej trwałość, bezpieczna sytuacja materialna najbliższych oraz więzi emocjonalne łączące członków rodziny. Po wartościach związanych z rodziną, drugie co do ważności są wartości związane z misją społeczną, chęcią niesienia pomocy – średnia ilość wskazań odpowiedzi „wartość bardzo ważna dla mnie” dla poszczególnych wartości z tej kategorii wynosi 45,4% (dla porównania średnia wskazań odpowiedzi „wartość bardzo ważna dla mnie” dla wartości w kategorii rodzina wyniosła nieco ponad 80%). Kolejne co do ważności są wartości związane z niezależnością, brakiem odpowiedzialności (średnia 39%) oraz z indywidualizmem (średnia 38,6%). Z drugiej strony niemal tak samo ważne są dla uczestniczek badania kooperacja i relacje międzyludzkie – średnia ilość wskazań odpowiedzi „wartość bardzo ważna dla mnie” dla poszczególnych wartości z tej kategorii wyniosła 37%. W dalszej kolejności, ale podobnie ważne, są dla kobiet wartości związane z przywództwem i decyzyjnością (średnia 34,23%) oraz z pracą zawodową i rozwojem (32,88%). Ostatnie w hierarchii (choć nie różniące się znacznie częstością wskazań) są wartości związane z zabawą i lekkością życia – średnia wskazań dla odpowiedzi „wartość bardzo ważna dla mnie” dla poszczególnych elementów z tej kategorii to 29,95%. Kobiety wiejskie, które wzięły udział w badaniu PAPI, w największym stopniu aspirują do podjęcia pracy poza rolnictwem – taką odpowiedz wskazało 27% kobiet, z czego 10,5% jest w trakcie osiągania tego celu, 10,3% chce go osiągnąć w ciągu najbliższych trzech lat, natomiast 6,2% chciałoby zrealizować ten cel później niż w ciągu 3 lat. 14,1% kobiet deklaruje, iż chciałoby założyć własną firmę i zrezygnować z pracy w gospodarstwie rolnym. Większość respondentek zamierza osiągnąć ten cel w ciągu najbliższych 3-5 lat (12,4%). Wyniki te pokazują, że kobiety stanowią istotną grupę docelową dla działań ukierunkowanych na rozwój działalności pozarolniczej na obszarach wiejskich. Blisko 55% kobiet zdobyło już średnie wykształcenie, a ponad 15% ukończyło studia wyższe. Obecnie do zdobycia wykształcenia średniego aspiruje 9% kobiet, a dyplom wyższej uczelni chce zdobyć prawie 25% uczestniczek badania. Ponad 16% respondentek chce ukończyć studia podyplomowe. Ankietowane zamierzają osiągnąć te cele w ciągu najbliższych 3 lat. 22% badanych twierdzi, że jest ceniona w lokalnym środowisku jako ktoś mądry, pomocny i z dobrymi pomysłami. Prawie 21% zamierza wypracować sobie w otoczeniu taki wizerunek w ciągu najbliższych 3 lat. Pozostałe cele społeczne okazały się mało interesujące dla uczestniczek badania. Kluczowe dla kobiet wiejskich okazuje się realizowanie aspiracji i celów zawodowych oraz edukacyjnych. Należy jednak zauważyć, że sprecyzowane cele ma około 2/3 uczestniczek badania (zaznaczały, że chcą lub nie chcą czegoś osiągnąć). Pozostałe jeszcze się nad nimi nie zastanawiały. Realizacja celów życiowych wymaga nie tylko determinacji, ale również określonych kompetencji. O ocenę tych kompetencji poproszono wszystkie uczestniczki badania. Respondentki oceniały swoje talenty, umiejętności i wiedzę w określonym zakresie. Najwyżej oceniły fachowe podejście do wykonywanej pracy oraz profesjonalizm. Najgorzej oceniły swoją wiedzę w zakresie funduszy unijnych. Na poziomie przeciętnym, dużym i bardzo dużym swoją fachowość i profesjonalizm oceniło 76,4% uczestniczek badania. Pozostałe talenty i umiejętności na takim poziomie posiada: umiejętności rozwiązywania konfliktów - 71,5% kobiet, obsługa komputera - 61,2%, zdolności kierowania ludźmi/organizatorskie - 60,2%, przedsiębiorczość - 50,7%, znajomość języków obcych - 46,8%, zdolności artystyczne - 45,5%, wiedza w zakresie funduszy unijnych - 22%. System wartości, jako istotny czynnik subiektywny, w znaczący sposób determinuje sposób funkcjonowania kobiet na rynku pracy. Dla dobra rodziny kobiety są skłonne rezygnować z realizacji planów zawodowych czy podejmują się mniej absorbujących zajęć (zatem często gorzej płatnych, z mniejszymi perspektywami rozwoju kariery). To z kolei może mieć wpływ na skuteczność dążenia do realizacji zawodowych planów i aspiracji, zwłaszcza w połączeniu z szeregiem dodatkowych czynników, utrudniających kobietom godzenie ról zawodowych i rodzinnych. Poświęcenie znaczącej ilości czasu na wykonywanie obowiązków domowych sprawia, że poszukiwanie pracy sprowadza się głównie do strategii pasywnych. Przestrzenny wymiar rynku pracy utożsamiany jest przez mieszkanki wsi niemal wyłącznie z obszarem gminy. Jest to spowodowane utrudnieniami w dostępie do komunikacji – słabo rozwinięta sieć dróg na poziomie sołectw, ograniczona oferta usług transportowych na tych obszarach (brak połączeń autobusowych lub ich niewystarczająca ilość), wysokie koszty dojazdu, czy wreszcie brak własnego środka transportu, lub prawa jazdy. Podobnie ograniczone jest postrzeganie przez kobiety rynku pracy pod względem identyfikacji głównych pracodawców. Ze względu na niewystarczającą ilość przedsiębiorstw, czy też ich strukturę nieprzystającą do możliwości czy zainteresowań zawodowych mieszkanek wsi, kobiety wiejskie do głównych pracodawców zaliczają raczej podmioty sektora samorządowego, jak urzędy gminy, szkoły, przedszkola, biblioteki gminne, itp. Takie postrzeganie rynku pracy, w połączeniu ze słabą oceną szans kobiet na rynku pracy stanowi swoistą barierę w zwiększaniu udziału kobiet wiejskich w ogóle zatrudnionych. Oczekiwania i marzenia kobiet, związane z życiem zawodowym czy edukacją, nie różnią się znacznie ze względu na region Polski czy pochodzenia z obszarów definiowanych jako centrum lub peryferie. Pytane o marzenia zawodowe kobiety mówią, że chcą rozwijać własne pomysły na biznes, czy to modernizować gospodarstwa rolne czy zakładać własne działalności pozarolnicze, w tym także organizacje pożytku publicznego. Cele edukacyjne, które chciałyby realizować, to przede wszystkim doszkolenie się z zarządzania przedsiębiorstwem, zasobami ludzkimi, jak również uzupełnienie formalnego wykształcenia czy pogłębianie znajomości języków obcych. Jak widać, marzenia te nie tylko nie różnią się na wschodzie czy na zachodzie Polski, ale też są powszechne zarówno wśród kobiet ze wsi, jak i z miasta. Jedyne różnice, o jakich można mówić w kontekście marzeń zawodowych czy edukacyjnych, to większe trudności w ich realizacji, jakie napotykają kobiety ze wsi. W mieście oferta edukacyjna, szkoleniowa, czy związana z obsługą biznesu (także w formie tzw. preinkubacji i inkubacji) jest dużo bardziej dostępna, o czym wspomniano wyżej Wsparcie przedsiębiorczości kobiet oraz zwiększanie ich udziału w rynku pracy Kluczowe dla zwiększenia udziału kobiet w rynku pracy stają się w pierwszej kolejności 3 kwestie: 1) zlikwidowanie utrudnień komunikacyjnych; 2) zapewnienie kobietom dostępu do infrastruktury społecznej (przede wszystkim w odniesieniu do zagwarantowania opieki nad dziećmi poniżej 5 lat oraz w wieku szkolnym, przynajmniej na poziomie szkoły podstawowej, a także w zakresie opieki nad osobami zależnymi – starszymi i niepełnosprawnymi); 3) niwelowanie barier w dostępie do edukacji (jednak rozwój usług transportowych i infrastruktury drogowej w naturalny sposób powinien obniżyć wpływ tej bariery na uczestnictwo kobiet w rynku pracy). Z analiz dokumentów strategicznych na poziomie centralnym wynika, że potencjał kobiet nie jest dostatecznie wykorzystywany w polityce prowadzonej wobec obszarów wiejskich. Kwestie aktywizacji kobiet, zwiększenia ich udziału w rynku pracy czy w kreowaniu kapitału społecznego nie są dostatecznie uwypuklone w polityce rozwoju kraju, a co za tym idzie w polityce ukierunkowanej na rozwój wsi. Z kolei badania przedstawicieli ARiMR, MRiRW, przedstawicieli firm konsultingowych zajmujących się pozyskiwaniem środków z PROW pokazały, że: 1) brak specjalnych narzędzi preferujących kobiety nie wpłynął na występowanie barier; kobiety uczestniczyły w PROW na równych zasadach z mężczyznami; 2) w projektach nakierowanych na podnoszenie konkurencyjności i innowacyjności gospodarstw rolnych częściej występują mężczyźni, ale respondenci traktują to jako naturalną konsekwencję prowadzenia gospodarstwa przez mężczyznę; 3) kobiety nie wykorzystują w pełni istniejących możliwości ze względu na bariery społeczno-kulturowe i psychologiczne; 4) PROW – głównie dzięki Leaderowi - przyczynił się do ogólnej aktywizacji kobiet. Kryteria dostępu do poszczególnych działań PROW nie traktują żadnej płci w sposób uprzywilejowany. Nie ma w nich elementów ograniczających lub zniechęcających kobiety do podejmowania określonych działań. Dane monitoringowe zaprezentowane w raporcie Ocena średniookresowa Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 wskazują, że odsetek kobiet wśród beneficjentów kształtuje się na poziomie ok. 20%. Wyniki oceny pokazały, że działania odnoszące się do udziału w rynku pracy, zatem 312. Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw oraz 311. Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej to jedne z popularniejszych wśród kobiet działań (łącznie 49% beneficjentek PROW korzystało ze wsparcia w ramach tych działań). Czynnik płci różnicuje rodzaj działalności zakładanych firm. Kobiety częściej niż mężczyźni podejmują działalność w zakresie świadczenia usług turystycznych i komunalnych. Taką samą aktywność kobiet i mężczyzn zanotowano w przypadku tworzenia firm doradczych, świadczących usługi rachunkowe czy informatyczne, a także w usługach transportowych oraz działalności opartej na przetwórstwie produktów rolnych lub jadalnych produktów leśnych. W pozostałych rodzajach działalności widać już przewagę mężczyzn. Ankietowane beneficjentki PROW deklarowały, że w przyszłości chętnie korzystałyby z dotacji na rozwijanie działalności pozarolniczej. Ponadto, mimo że dotychczas rzadko korzystały z dotacji na rozpoczęcie i rozwój własnej działalności gospodarczej, z ich deklaracji wynika, że w przyszłości chętnych na wsparcie w ramach tego działania może być prawie trzykrotnie więcej. Jak pokazują wyniki wywiadów, wpływ PROW przekłada się przede wszystkim na zadowolenie z sytuacji materialnej oraz z życia na wsi. Beneficjentki programu deklarują, że dzięki pozyskanemu wsparciu poprawiła się ich sytuacja materialna – zwiększył się dochód ich gospodarstwa domowego, zwiększyła się liczba źródeł dochodu czy też źródła te są obecnie zróżnicowane. Ponadto ponad połowa beneficjentek twierdzi, że dzięki wsparciu czuje się bardziej zadowolona z życia na wsi, a praca w gospodarstwie rolnym sprawia im więcej przyjemności. Jeśli chodzi o pozycję zawodową kobiet wiejskich, to ze zgromadzonego i przeanalizowanego materiału wynika, że jest ona gorsza, niż sytuacja kobiet z miast. Są obszary – jak, przykładowo, województwo warmińsko-mazurskie, gdzie istnieje duże bezrobocie i – w związku z tym - pracuje stosunkowo niewiele kobiet. Z pewnością trudno – w znacznej części, jeśli nie w większości przypadków - mówić o jakiejś szczególnej samodzielności zawodowej kobiet na obszarach wiejskich. Jako osoby prowadzące gospodarstwa domowe mężów-rolników pozostają względem nich w sytuacji ekonomicznej zależności. Jednak – przynajmniej w opinii większości respondentek i respondentów badania – kobiety z obszarów wiejskich w niczym nie ustępują zawodowo kobietom z miast. Wiele osób podkreślało, że są one dobrze wykwalifikowane, często lepiej niż mężczyźni. Cechuje je zdecydowanie większa ambicja i determinacja w zdobyciu i utrzymaniu pracy. Są również bardziej obowiązkowe i punktualne, aniżeli mężczyźni. W badaniach nad przedsiębiorczością najczęściej wskazywaną systematyką warunków jej rozwoju jest klasyfikacja opisana w publikacji wydanej w 2011 r. przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pt.: Przedsiębiorczość kobiet w Polsce. W raporcie, jako czynniki warunkujące rozwój przedsiębiorczości, zidentyfikowano: 1) dostępność kapitału, w tym kredytów, pożyczek, itp.; 2) kształtowanie polityki publicznej (podatki, regulacje prawne itd.); 3) publiczne programy wspierania przedsiębiorczości, do których można zaliczyć także programy operacyjne; 4) edukacja i szkolenia, w tym szkolenia dotyczące rozpoczynania działalności lub zarządzania nowym lub rosnącym biznesem; 5) profesjonalna obsługa biznesu, w tym obsługa prawna czy księgowa; 6) dostęp do infrastruktury techniczne; 7) dostęp do infrastruktury społecznej, przede wszystkim w zakresie opieki nad dziećmi i osobami zależnymi; 8) normy kulturowe i społeczne, tj. zespół norm społecznych oddziałujących wspierająco lub zniechęcająco na aktywizację zawodową. W badaniu wśród liderek i liderów Lokalnych Grup Działania (LGD) zweryfikowano, na ile zidentyfikowane warunki zwiększenia udziału kobiet w rynku pracy są spełnione. Respondenci w badaniu najgorzej ocenili możliwości zatrudnienia w elastycznym czasie lub na odległość (elastyczne formy pracy) (oceny słabo i bardzo słabo – 60,6% wskazań), dostępność do infrastruktury społecznej, w tym opieki nad osobami starszymi (61,2% ocen: słabo i bardzo słabo) oraz dziećmi (50,6% wskazań na oceny słabo i bardzo słabo). Ankietowani podkreślali jednak, że w przypadku dostępności przedszkoli zauważalna jest nieznaczna poprawa na przestrzeni ostatnich kilku lat, często powodowana zakładaniem przedszkoli dofinansowanych ze środków UE. Zdaniem 47,1% ankietowanych przedstawicieli LGD nie jest spełniony także warunek prowadzenia polityki publicznej ukierunkowanej na ułatwienia zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej. Prawie połowa respondentów (45,3%) negatywnie oceniła również dostępność profesjonalnej obsługi biznesu. Warunki, jakie należy stwarzać na obszarach wiejskich, aby pobudzać przedsiębiorczość kobiet, są spełnione w niewielkim stopniu i dotyczą w większej części warunków dla samozatrudnienia, a nie zatrudnienia. Jako bariery w rozwoju przedsiębiorczości kobiet z obszarów wiejskich oraz w zwiększaniu ich udziału w rynku pracy należy wskazać niedostateczne możliwości podejmowania zatrudnienia w elastycznym czasie pracy czy też na odległość (w tym również trudności wynikające z infrastruktury drogowej i komunikacji), jak również niewystarczający dostęp do infrastruktury społecznej, w tym przede wszystkie w zakresie opieki nad osobami starszymi. Ponadto istotną barierą jest sytuacja materialna kobiet i niewystarczające możliwości finansowe do inwestowania. Należy zatem zaspokojenie tych warunków traktować jako priorytet w niwelowaniu barier zwiększenia udziału kobiet wiejskich w rynku pracy. Ponadto, jako kluczowy kierunek aktywizowania kobiet należy wskazać wspieranie zakładania przez kobiety na obszarach wiejskich mikroprzedsiębiorstw, gdyż coraz więcej kobiet jest zainteresowanych tą formą udziału w rynku pracy. Przedsiębiorcy wobec zatrudniania kobiet wiejskich Ponad połowa badanych pracodawców nie preferuje żadnej z kategorii zamieszkania. Dla tych pracodawców miejsce zamieszkania kandydatów nie jest ważne. Dostępność kandydatów do pracy nie determinuje ogólnej oceny pracownika według miejsca zamieszkania. Pod tym względem częściej respondenci wskazywali na wolę współpracy z pracownikami pochodzącymi ze wsi niż z miasta (24% wobec 4%). Wśród pracodawców dominuje jednak pogląd, że miejsce zamieszkania pracowników nie ma znaczenia we współpracy w zakładzie pracy. Generalnie pracodawcy oceniali bardzo pozytywnie kobiety wiejskie jako aktualne lub potencjalne pracownice. Najczęściej wskazywano na ich pracowitość, łatwość podporządkowania się przełożonym oraz wysoką gotowość do poświęceń w pracy. Cechy te wymienione przez ponad 67% przedstawicieli firm świadczą o tym, że wizerunek kobiety wiejskiej ma tradycyjny charakter. Pracowitość, podporządkowanie i poświęcenie to cechy przypisywane wiejskim kobietom w tradycyjnych społecznościach chłopskich. Blisko 60% badanych przypisuje kobietom wyższą w stosunku do mężczyzn solidność, związaną choćby z mniejszym uzależnieniem od alkoholu lub papierosów, a także otwartość i gotowość do podejmowania nowych zadań. Ta druga cecha jest bodaj jedyną cechą, którą można przypisać pracownikowi nowoczesnego przedsiębiorstwa. Jak wynika z przeprowadzonego badania, pojęcie pozytywnej dyskryminacji, jako polityki zmierzającej do wprowadzenia preferencji lub utrzymania równości w dostępie do pracy ze względu na płeć nie jest przedsiębiorcom znane. Mniej niż co piąty pracodawca (18,5%) znał to pojęcie. Wszystkim uczestnikom badania pojęcie to wyjaśniono, a następnie zapytano ich o zasadność tego rodzaju parytetu przy zatrudnianiu kobiet mieszkających na wsi. Dla nieco ponad 40% badanych wprowadzenie parytetu przy zatrudnianiu nie ma żadnego znaczenia. Wśród pozostałych przeważają osoby przeciwne wprowadzeniu parytetu zatrudnienia ze względu na płeć. Rekomendacje Na podstawie wyników badania, przede wszystkim w oparciu o zidentyfikowane problemy oraz wnioski wynikające z panelu ekspertów, wypracowano listę rekomendacji obejmujących następujące obszary działań w zakresie stosowania instrumentów wsparcia dla nowej WPR, przede wszystkim w odniesieniu do II filaru: 1. Budowanie sieci współpracy w zakresie działań skierowanych na obszary wiejskie. 2. Zintensyfikowanie działań nastawionych na społeczną aktywizację kobiet. 3. Zwiększenie efektywności wykorzystywania funduszy unijnych w rozwoju obszarów wiejskich. 4. Rozwój kompetencji LGD w zakresie aktywizacji społecznej i zawodowej mieszkańców obszarów wiejskich. 5. Wyrównywanie szans rozwojowych obszarów wiejskich w ramach zrównoważonego rozwoju kraju. 6. Rozbudowanie infrastruktury społecznej na obszarach wiejskich. 7. Stworzenie warunków dla wzrostu aktywności ekonomicznej kobiet. 8. Zwiększenie czytelności procedur w pozyskiwaniu środków na rozwój obszarów wiejskich. 9. Wspieranie transferu wiedzy, innowacyjności oraz inwestycji w celu poprawy konkurencyjności gospodarstw rolnych. 10. Realizacja postulatu równości płci w środowiskach wiejskich. Należy jednak pamiętać, że efektywne rozwiązywanie problemów zidentyfikowanych w badaniu musi zakładać łączenie różnorodnych instrumentów wsparcia, finansowanych nie tylko ze środków UE, i realizowanych przy współpracy szeregu instytucji zaangażowanych w realizację działań strategicznych w zakresie rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. Planowane w tym zakresie działania, uwzględniające także potencjał kobiet, powinny znaleźć odzwierciedlenie w kluczowych polskich dokumentach strategicznych, jak długookresowa czy średniookresowa strategia rozwoju kraju, a nie wyłącznie w strategiach sektorowych czy programach operacyjnych dotyczących rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich