Oblicza mimesis i reprezentacji w twórczości i autorefleksji Arnolda Schönberga. Verklärte Nacht op. 4, Kammersymphonie op. 9, Erwartung op. 17, Variationen für Orchester op. 31, A Survivor from Warsaw op. 46

Abstract

Głównym celem rozprawy było poszerzenie perspektywy analizy i interpretacji twórczości Arnolda Schönberga o kategorie mimesis i reprezentacji, co może stanowić możliwość nie tylko nowego odczytania tej muzyki, ale także szerszego spojrzenia na osobę twórcy. Ukazanie jego poglądów, szczególnie tych wyprzedzających swój czas, na podstawie autorefleksji stanowiło kolejny cel pracy. Podstawowa hipoteza badawcza zakładała, że istnieje potrzeba badania obecności i znaczenia symboliki, a także retoryki w twórczości kompozytora, zwłaszcza w świetle zreinterpretowanych kategorii mimesis i reprezentacji. Przedmiotem refleksji w pracy były wybrane dzieła Arnolda Schönberga: Verklärte Nacht op. 4, Kammersymphonie op. 9, Erwartung op. 17, Variationen für Orchester op. 31 i A Survivor form Warsaw op. 46, dobrane w ten sposób w celu ukazania ewolucji twórczości, tendencji stylistycznych i technik kompozytorskich. Trzy części rozprawy ujęte zostały w ramy wprowadzenia i podsumowania. W rozdziale pierwszym zaprezentowany został rys konceptualno-historyczny pojęć mimesis i reprezentacji. Obejmuje on wybrane koncepcje estetyczno-filozoficzne i muzykologiczne, począwszy od starożytności do początku XXI wieku. Poruszone zostały zagadnienia muzyki programowej i absolutnej XIX wieku, filozofii różnicy i powtórzenia oraz współczesne koncepcje mimesis i reprezentacji. W rozdziale drugim naświetlone zostały wybrane aspekty autorefleksji Schönberga, pozostające w ścisłym związku z tematem rozprawy wraz z ich kontekstem ideowo-literackim. Dopełnieniem jest zwięzła charakterystyka malarstwa kompozytora. Centrum rozprawy stanowi rozdział trzeci, w którym zaprezentowana została próba autorskiej koncepcji metodologicznej, dotyczącej kategorii mimesis i reprezentacji, w oparciu o znaczące koncepcje znane z literatury przedmiotu. Wyróżnione zostały trzy podstawowe poziomy reprezentacji: mimetyczny, metaforyczny i symboliczny, obecne nie tylko w dziełach z tekstem literackim i programowych, ale także czysto instrumentalnych. Dzieła były omawiane chronologicznie według stałego modelu: od genezy, poprzez muzyczne środki reprezentacji, po kategorie ekspresywne i toposy oraz interpretację. Rozdział czwarty, ostatni przyniósł syntetyczne ujęcie zagadnień ekspresji i reprezentacji. Został w nim zaproponowany autorski „katalog” toposów i tonów Schönbergowskich, obecnych w omawianych utworach.

The main purpose of this thesis was to broaden the perspective of analysis and interpretation of Arnold Schoenberg’s output by employing the categories of mimesis and representation. They may serve as another key to interpret Schoenberg’s works as well as to understand better his personality. Presenting the composer’s views in reference to his self-reflection, especially those being ahead of time, was another goal of the thesis. The main scientific hypothesis states that there is a necessity of researching the presence and signification of symbolic and rhetoric strategies in Schoenberg’s works, notably through the lens of re-interpreted categories of mimesis and representation. The object of theoretical reflection were the following works: Verklärte Nacht Op. 4, Kammersymphonie Op. 9, Erwartung Op. 17, Variationen für Orchester Op. 31 and A Survivor form Warsaw Op. 46, chosen this way in order to show the composer’s evolution of creative path, stylistic tendencies and compositional techniques. The thesis consists of three parts proceeded by introduction and followed by conclusion. The first chapter presents a conceptual-historical view on terms ‘mimesis’ and ‘representation’. It embraces chosen aesthetic, philosophical and musicological concepts from ancient times to the beginning of the 21st century. The issues of programme and absolute music in the 19th century, philosophy of difference and repetition and contemporary theories of mimesis and representation were examined. The second chapter exposes chosen aspects of Schoenberg’s self-reflection, remaining in close relation with the thesis’ main subject, together with their ideological and literary context. Concise characteristic of the artist’s paintings serves as a complement. Third chapter is the centre of the thesis – it contains an authorial, original method of analysing categories of musical mimesis and representation, based on existing concepts. Three basic levels of representation were proposed: mimetic, metaphoric and symbolic. They are present not only in vocal-instrumental or programme works, but also in purely instrumental music. The musical pieces were examined in a chronological order according to a fixed pattern: genesis, musical means of representation, expressive categories, topoi and contextual interpretation. Fourth and last chapter brought a synthetic frame for problematics of expression and representation. The author proposed an original ‘catalogue’ of Schoenbergian topoi and tones, present in analysed works.