Strukturalizm Jana Mukařovskiego w kontekście nowoczesności

Abstract

Przedmiotem rozprawy jest teoria czeskiego literaturoznawcy i estetyka, Jana Mukařovskiego (1891-1975), czołowego przedstawiciela tzw. praskiej szkoły strukturalnej. Teoria ta analizowana jest w kontekście nowoczesności – nie jednej, lecz wielu – różnie definiowanych, różnie rozumianych, różnie ujmowanych ideowo i czasowo. Plan pracy odzwierciedla wielowymiarowość obu elementów składowych jej tematu.

Pierwszy rozdział, Czeski meta-strukturalizm, jest próbą rekonstrukcji obrazu strukturalizmu, jaki wyłania się z wieloletniej historii badań na nim skoncentrowanych, a zarazem próbą demontażu historyczno-kulturowej uprzęży, która utrzymuje go w określonej kulturowo-mitologicznej roli. Ponad pół wieku badawczej lub kulturowej (a czasami nawet sentymentalnej) refleksji nad strukturalistycznym dziedzictwem, zwłaszcza na rodzimym czeskim gruncie, nałożyło na niego dodatkową warstwę semantyczną, dlatego też narracje konstruowane wokół tej tematyki warte są odrębnego namysłu. Uchwycenie tych metastrukturalistycznych zagadnień jest kluczowe dla zamysłu całej rozprawy. Pokazują one główne kierunki refleksji okołostrukturalistycznej i pułapki z nimi związane. Zdają się tym samym uzasadniać próbę innego ujęcia prezentowanego zagadnienia – próbę, którą stanowi ta właśnie rozprawa.

Formuła kolejnych rozdziałów wynika ze spostrzeżenia, że zagadnienia poruszane przez Mukařovskiego nie tylko nie tworzą spójnego systemu teoretycznego, ale rozwarstwiają się na różne poziomy refleksji. Ich osią przewodnią uczyniłam wobec tego nie wspólnotę, lecz rozdzielność badanych zagadnień i ich ideowego zaplecza. Wyodrębniam trzy różnie rozumiane „nowoczesności“, które nazywam funkcjonalnie zorganizowaną, intencjonalną i modalną. Każda z nich jest odrębną płaszczyzną, inaczej przecinającą strukturę pojęciową stworzoną przez Mukařovskiego. Nie istnieją pomiędzy nimi regularne zależności, nie są też komplementarne. Ich wskazanie jest wynikiem dostrzeżenia pewnych dominant w tekstach badacza i innych tzw. tekstach kultury równocześnie. Postrzegam je jako swoiste wektory, ukierunkowane, wymierne nośniki znaczeń, składające się na semantyczną sieć każdej wskazanej płaszczyzny.

Wyodrębnienie trzech sposobów rozumienia nowoczesności pozwoliło podzielić tę część rozważań na następujące trzy rozdziały: System struktur a nowoczesność zorganizowana, Znaczenia znaków a nowoczesność fenomenologiczna, Doświadczenie estetyczne a nowoczesność modalna. W każdym z nich omawiam dominujące w danym „wymiarze nowoczesności“ tendencje ideowe, a w tym kontekście – określone zagadnienia z zakresu teorii Jana Mukařovskiego. Postrzeganie dzieła literackiego, sztuki i rzeczywistości w ogóle jako struktury przynależy do paradygmatu funkcjonalistycznego nowoczesności, do postawy kontrolującej i organizującej przedmiot namysłu. Uznanie znakowości sztuki i każdego pojedynczego dzieła wpisuje się w tendencję do zwątpienia w ich potencjał przedstawieniowy, a co za tym idzie, do rozdzielenia ich bezpośrednio dostępnej treści od znaczeń oraz przekonania o intencjonalnej naturze poznania. Natomiast nacisk Mukařovskiego na dynamikę funkcji estetycznej i jej związek z postawą odbiorcy wobec dzieła, czyli w praktyce na niemożność przewidzenia doświadczenia estetycznego, sytuuje jego teorię na płaszczyźnie refleksji o wymiarze modalnym modernizmu.

The topic of this dissertation is the theory of Czech literary scholar, Jan Mukařovský (1891-1975), the main representative of the Prague School of Structuralism. His theory is analysed in the context of modernity, or rather modernities, since it could be defined and interpreted variedly, depending on the ideological or chronological approach. The general scheme of this work reflects multidimensional nature of its subject.

The first chapter, The Czech meta-structuralism, is intended to provide reconstruction of the vision of structuralism that is pervasive in the long history of academic research. Moreover, it also constitutes an attempt to unravel historical and cultural tangle that seems to grind structuralism on its traditional, quasi-mythological role. More than fifty years of academic, cultural or even sentimental reflection on the legacy of structuralism, especially in its native Czech circles, attached to it kind of additional semantic layer. Therefore many narratives regarding or based on this topic are worth to be analysed separately. Capturing of all these meta-structural aspects is crucial from the point of view of this work. For they fully expose not only general tendencies in interpretation but also numerous misconceptions of the Mukařovský’s theory. All of which clearly suggest that there is a need for new interpretative proposition – the one this thesis tries to offer.

The shape of subsequent chapters results from the conclusion that issues discussed by Mukařovský do not constitute any cohesive theoretical system, what is more, they even stratify into various, separate modes of reflection. Therefore the fundamental strand of this work does not consist of any common denominator but rather of many disparities of discussed issues and their ideological backgrounds. The author distinguishes three different functional meanings of modernity: organised, intentional and modal. Each denominates separate dimension in which the nexus of terms coined by Mukařovský obtains completely different significance. Moreover, these dimensions are neither co-related nor complementary. Such a distinction derives from meticulous analysis of the Mukařovský’s works and predominant features that could be observed within them. They are perceived by the author of this dissertation as characteristic vectors – precisely aimed and interchangeable carriers of meanings.

Separation of organised, intentional and modal variants of modernity results in the construction of the three following chapters: System of structures and organised modernity; The meaning of signs and phenomenological modernity; Aesthetical experience and modal modernity. In each of them the author discusses the ideological tendencies that could be observed in every given dimension and in this context tries to explain particular aspects of the theory of Jan Mukařovský. The perception of the literary work, the art and the reality as a structure is typical of the functional paradigm of modernity. Semiological concept of the art and each single work of art is connected with its dubious representational potential and, consequently, leads to the separation of the directly accessible content and the meaning. This is clearly based on the conviction that the true nature of cognition is intentional. Whereas the emphasis put by Mukařovský on the dynamic of aesthetical function and its link to the attitude of recipient towards the work of art places his theory in the domain of modal dimension of modernity.