Psychoakustyczne konteksty strumieniowania percepcyjnego w muzyce

Abstract

Percepcja dźwięku jest związana z funkcjonowaniem dwojakiego rodzaju procesów w układzie słuchowym człowieka – sensorycznych oraz poznawczych. Procesami sensorycznymi nazywa się zespół zjawisk skorelowanych z odbiorem fal akustycznych docierających ze środowiska, przetwarzaniem w narządzie słuchu fal akustycznych na impulsy nerwowe, kodowaniem w postaci impulsów danych o cechach fizycznych odbieranych dźwięków oraz przekazywaniem impulsów nerwowych do ośrodków słuchu w korze mózgowej. Funkcjonowanie procesów sensorycznych związanych ze słyszeniem zależy od stanu fizjologicznego układu słuchowego człowieka. W pracach z dziedziny psychoakustyki, zajmującej się badaniem związków zachodzących między cechami fizycznymi dźwięku i wrażeniem słuchowym, zazwyczaj przyjmuje się, że między osobami posiadającymi słuch fizjologicznie normalny nie występują w mechanizmach tych zjawisk duże różnice. Procesy poznawcze odnoszą się do przetwarzania przez umysł informacji docierających z narządu słuchu oraz innych zmysłów. Przetwarzanie zachodzi w ośrodkowym układzie nerwowym i polega na odbieraniu informacji z otoczenia, ich przechowywaniu i przekształcaniu oraz ponownym wprowadzaniu do otoczenia w postaci reakcji – zachowania. Do procesów poznawczych należą m.in.: uwaga, świadomość, percepcja, pamięć, myślenie oraz rozumowanie. Powstałe w ten sposób struktury poznawcze wykorzystywane są przez człowieka do wytworzenia obrazu mentalnego odbieranych bodźców. Procesy poznawcze zależne są od różnorodnych czynników współbrzmiących z przeszłymi doświadczeniami osoby odbierającej bodźce zmysłowe. Z tego względu, osoby o podobnym stanie fizjologicznym narządu słuchu, mające różne doświadczenia dotyczące percepcji dźwięku, mogą różnić się np. wrażliwością na zmiany brzmienia dźwięku oraz odbierać obrazy słuchowe o innych właściwościach i strukturze, przy pobudzeniu narządu słuchu tym samym sygnałem akustycznym. Istotny wpływ na kształtowanie się procesów poznawczych w percepcji dźwięku mają m.in. doświadczenia nabyte w toku edukacji muzycznej oraz te zdobywane w trakcie praktyki zawodowej muzyka. W wyniku procesu słyszenia w umyśle słuchacza mogą powstawać różnorodne elementy i struktury percepcyjne. Słuchając dźwięku możemy rozpoznawać jego źródła, odkrywać właściwości akustyczne środowiska, w którym znajdują się źródła oraz różnicować dźwięki pod względem ich elementarnych cech wrażeniowych, do których zalicza się głośność, wysokość, barwę oraz postrzegany czas trwania dźwięku. W tradycyjnych badaniach nad zasadami percepcji dźwięku wykorzystuje się wyspecjalizowane metody oceny słuchowej, które pozwalają uzyskać opis zależności między cechami fizycznymi dźwięku i cechami odbieranego przez słuchacza wrażenia. W pracach badawczych z dziedziny psychoakustyki oraz akustyki muzycznej używane jest pojęcie strumienia percepcyjnego. Strumieniem percepcyjnym (inaczej strumieniem słuchowym lub dźwiękowym) nazywa się sekwencję bądź zbiór wrażeń słuchowych uporządkowanych w taki sposób, że słuchacz postrzega dane zdarzenie akustyczne jako całość. Oznacza to, że odbiorca potrafi np. rozpoznać i rozróżnić poszczególne dźwięki jako głosy w utworach wielogłosowych lub struktury harmoniczne (rozróżnienie odmiennych strumieni percepcyjnych) dzięki umiejętności znajdowania elementów o podobnych wyróżnikach, spójności lub regularności. Istotą strumienia percepcyjnego jest wyodrębnianie z całości specyficznych cech dźwięków w celu uzyskania całościowego obrazu bądź kompletnego opisu słuchowego danego zdarzenia akustycznego. W literaturze znajdujemy doniesienia świadczące o tym, że procesy poznawcze dotyczące percepcji dźwięku są u muzyków rozwinięte w szczególny sposób, co powoduje, że muzycy różnią się od niemuzyków w sytuacjach percepcji dźwięku, które nie są ściśle kojarzone z muzyką. W badaniach eksperymentalnych stwierdzono m.in., że muzycy lepiej rozumieją mowę maskowaną hałasem niż niemuzycy. Na podstawie wyników opublikowanych prac badawczych można wywnioskować, że wykształcenie muzyczne wpływa na odbiór dźwięku w sytuacjach, w których dominującą rolę w percepcji dźwięku odgrywają procesy poznawcze. Zjawiskiem, w których procesy poznawcze odgrywają szczególnie silną rolę jest łączenie dźwięków w strumienie percepcyjne. Niniejsza praca powstała w wyniku zainteresowania autora tematyką percepcji dźwięku w kontekście strumieniowania percepcyjnego. Postawione pytania przez muzyków i osoby bez wykształcenia muzycznego, odnoszące się do różnic w przetwarzaniu dźwięków oraz wpływu cech wyróżniających różnorodne tony na konstruowanie strumieni percepcyjnych, były podstawą do napisania tej książki. Szerokie poszukiwania odpowiedzi, przeprowadzone badania własne w postaci eksperymentów, kwerenda literatury światowej dotycząca analizy obrazu słuchowego oraz percepcji dźwięków w kontekście integracji lub segregacji dźwięków w strumienie percepcyjne wskazały, że temat jest bardzo szeroki i często niejednoznaczny. Owa niejednorodność legła u podstaw prowadzonych badań przez autora, który podjął się wyjaśnienia fundamentalnych zjawisk dotyczących grupowania dźwięków współbrzmiących w strumienie percepcyjne, a które w literaturze przedmiotu ujmowane są w zupełnie odmienny sposób. Stąd też tak ważne okazało się usystematyzowanie i określenie operatywności pozyskanej wiedzy pochodzącej z eksperymentów własnych, jak i kwerendy literatury. Adresatami niniejszej publikacji są teoretycy muzyki, kompozytorzy, reżyserzy dźwięku oraz wszyscy ci, którzy chcą poszerzyć swój warsztat pracy o psychoakustyczne konteksty strumieniowania percepcyjnego w muzyce. Wykorzystanie wiedzy psychologicznej i akustycznej w nowoczesnej analizie podejmowanej przez teoretyków muzyki niewątpliwie ubogaca ich działania o nowe elementy, które wcześniej mogłyby zostać niedostrzeżone. Kompozytorzy mogą czerpać z wiedzy na temat strumieniowania w trakcie tworzenia warstwy muzycznej muzyki elektroakustycznej, sięgając po dostępne już dziś na szeroką skalę zdobycze technologiczne i multimedialne. Natomiast reżyserzy dźwięku, pracując nad kreacją warstwy ilustracyjno-dźwiękowej utworów muzycznych, które posiadają kilka planów dźwiękowych (strumieni percepcyjnych), znajdą w tej pracy przydatne informacje. Miks i mastering, jako ostateczne etapy tworzenia nagrań dźwiękowych, mają na celu takie ukształtowanie nagrania, aby brzmiało ono zarazem spójnie oraz niepowtarzalnie, co jest wynikiem działania reżyserów dźwięku właśnie na polu pracy nad strumieniami percepcyjnymi – śladami podczas dokonywania miksu.