Kulturoznawczy wymiar szkolnej nauki o języku

Abstract

Główny cel książki to przedstawienie edukacyjnego aspektu problematyki związków języka z kulturą narodu. W oparciu o koncepcję języka jako archiwum, w którym zachowały się informacje o dawnej kulturze, obyczajach, historii i mentalności przodków, przyjęto zasadnicze założenie, że poznawanie dziedzictwa przeszłości niesionego przez język to interesująca i ważna z wielu powodów pro- pozycja dla szkolnego kształcenia językowego. Książka składa się z pięciu rozdziałów. Pierwszy z nich stanowi teoretyczne tło dla rozważań nad dydaktycznymi walorami problematyki: „język a kultura” – ukazuje rozwój kulturowej teorii języka, począwszy od filozoficznych podstaw tego problemu i historii antropologiczno-lingwistycznych badań nad związkiem języka z kulturą, aż po współczesne założenia lingwistyki kulturowej i kognityw- nej koncepcji językowego obrazu świata. Końcowa część rozdziału koncentruje się na edukacyjnym aspekcie omawianej problematyki – wskazano szczególnie „nośne” kulturowo płaszczyzny języka, jakimi są: leksyka, frazeologia, paremiologia i onomastyka, upatrując w nich źródeł kulturoznawczego materiału do kształcenia językowego. Opisano również integracyjne możliwości tych kulturoznawczych treści zarówno w zakresie integracji wewnątrzprzedmiotowej, jak i międzyprzedmiotowej. W rozdziale drugim ujęto wyniki obserwacji dziejów myśli dydaktycznej pod kątem istnienia w niej sygnałów kulturoznawczego myślenia o kształceniu językowym. Nieodzowne dla takiego ujęcia stało się osadzenie rozważań na tle hi- storii koncepcji nauczania gramatyki. Na przykładach publikacji metodycznych, programów nauczania i podręczników pokazano, jak – począwszy od oświecenia po czasy współczesne – zmieniały się poglądy dydaktyków i językoznawców na temat celu nauczania gramatyki w szkole. W kolejnym rozdziale poddano szczegółowej analizie kulturoznawczy wymiar podręczników do kształcenia językowego w gimnazjum i liceum, funkcjonujących na rynku wydawniczym po reformie edukacji z roku 1999. Postawiono w nim tezę, że doskonalenie kompetencji kulturowej ucznia nie musi wykluczać działań związanych z kształtowaniem jego sprawności językowej. W związku z tym obserwacja podręczników pod kątem realizacji założeń kulturowej teorii języka podążyła w dwóch kierunkach: pierwszym z nich było określenie sposobu analizowania w podręczniku obrazu przeszłości utrwalonego w leksyce, frazeologii, onomastyce i paremiologii, drugim zaś obserwacja w podręcznikach zakre- su i doboru treści związanych z retoryką, gdyż to ta właśnie dziedzina otwiera integracyjne perspektywy dla równoległego kształcenia kompetencji kulturowej i komunikacyjnej. W rozdziale czwartym ujęto wyniki badań empirycznych przeprowadzonych w szkołach ponadpodstawowych. Ich celem była analiza postaw uczniów i na- uczycieli wobec kształcenia językowego oraz ustalenie motywacyjnych efektów omawiania kulturoznawczych zagadnień językowych. Jako narzędzie badawcze posłużyła rozbudowana ankieta, która pozwoliła zorientować się w oczekiwa- niach oraz określić postawy uczniów wobec kształcenia językowego, oraz test badający zdolność młodzieży do dostrzegania ukrytego w języku obrazu szeroko pojętej kultury. Do zbadania rzeczywistego wpływu realizacji zagadnień kulturo- znawczych na uczniowską motywację zgłębiania zagadnień językowych posłużyły próbki ćwiczeń zaczerpniętych z dostępnych na rynku wydawniczym podręcz- ników, a wykonywanych na zajęciach lekcyjnych przez uczniów trzech zespołów klasowych. Opinie licealistów o zaprezentowanym materiale, a zwłaszcza oceny jego atrakcyjności, zostały zebrane podczas wywiadu panelowego przeprowadzo- nego bezpośrednio po zajęciach. Ostatnie narzędzie badawcze to wywiad z na- uczycielami, sondujący ich poglądy na temat kształcenia językowego oraz stopień zainteresowania proponowaną kulturoznawczą koncepcją nauczania. W ostatnim rozdziale, który ma charakter podsumowujący, nakreślono walo- ry oraz istotę kulturoznawczego wymiaru kształcenia, wskazano tematykę, która stanowiłaby jego podstawę, podano szczegółowy wykaz zagadnień kulturoznawczych do pracy lekcyjnej i pozalekcyjnej