Ekspresja impresywna? "Zrób sobie raj" Mariusza Szczygła - studia genologiczne

Abstract

Genologia nie potrafi utrzymać ciężaru funkcji typologicznej w odniesieniu do istotnej części literatury współczesnej. Postępująca hybrydyzacja form, przemieszanie dyskursów i konwergencja kultur ujawniające się w wielu tekstach powodują, że aparat terminologiczny, jakim dysponuje ta dziedzina, może pełnić jedynie funkcję opisową, lub – jeśli to uzasadnione – być kontekstem intertekstualnym, istotnym z punktu widzenia struktury konkretnego dzieła. Książka Mariusza Szczygła Zrób sobie raj to przykład utworu, wobec którego terminologia genologiczna traci swoją moc porządkującą. Potencjalne gatunki, do których mogłaby ona być przyporządkowana, to reportaż, esej i formy intymne. We wszystkich jednak przypadkach okazuje się, że nieścisłości występujące między abstrakcyjną matrycą gatunkową, a samą książką, są na tyle istotne, iż proste przyporządkowanie byłoby nadużyciem. Główne cechy dyskwalifikujące omawiany utwór jako reportaż to: 1. Niewielki poziom aktualności opisywanych zdarzeń, 2. Charakterystyczny dobór tematyki, 3. Specyficzne, mało reportażowe traktowanie rzeczywistości, 4. Ekspresywna funkcja literackiej transformacji zdarzeń. Cechy niepozwalające na przyporządkowanie go do kategorii eseju, to przewaga sfery informacyjnej nad refleksyjną. Do grupy form intymnych nie można go natomiast zaliczyć z powodu braku bezpośredniej koncentracji na sobie autora, realizującej się dopiero na wyższych poziomach dzieła. Bogate elementy wszystkich trzech gatunków i jednoczesna niemożność podjęcia decyzji o takiej, a nie innej przynależności, każe stworzyć dla książki Szczygła ponadgatunkową strukturę, którą określić można mianem hybrydy. Jej specyfiką, obok łączenia cech wymienionych gatunków i grup gatunków, jest przemieszanie funkcji komunikacyjnych. Fragmenty dzieła, reprezentujące bardzo określone gatunki literackie, występują w wielu wariantach funkcyjnych, odpowiadających funkcjom macierzystym gatunków składowych. Tendencja ta ujawnia się w wielu miejscach, potwierdzając zasadność proponowanego modelu, który z kolei – pełniąc funkcję opisową raczej, aniżeli typologiczną – ugruntowuje tezę mówiącą o zasadniczej zmianie funkcji genologii literackiej w odniesieniu do literatury współczesnej.

Contemporary literature appears on the borders of different discursive areas. So does Mariusz Szczygieł’s Zrób sobie raj, which is situated between literature and journalism. This piece of non-fictional prose cannot be precisely defined as any genre . This fact can be the sign of changing function of genology studies, that grew as a set of rules for writers, than changed into a typological system, and now, in which I believe, is just a tool of description. It cannot offer a strong, representative division of all texts, that more and more often represent many genres and belong to more than one discurse. The reason for this situation is hybridism of forms and cultural convergence, that appears in most serious contemporary texts. Terminological system, which genology offers, can be either a set of descriptive terms, or an intertextual context. Mariusz Szczygieł’s book is an example of text, which cannot be successfully assigned to any category because of its discursive fluctuality. The main genres, to which it belongs, is a reportage, essay and diary forms. Together they create an individual hybridical structure, that can precisely describe a book’s character. The main differences between Szczygieł’s book and an ordinary reportage are: 1) low level of actuality of described facts; 2) specific themes; 3) non-journalistic way of treating the reality; 4) a dominating role of expressive rather than impressive function of communication. The last aspect is the main problem. It is an argument for descripting the book as an essay, however it is not possible because facts, not reflections remain the main part of the stories. Some kind of compromise between these two could be the category of diary forms. They base mainly on reality, but their objective is an individual expression of an author. Unfortunately, the second half appears in Szczygieł’s book only at the higher levels of the work, while in typical diary form it can be found at every level. Both rich elements of all three genres and impossibility to make a decision about strict classification are reasons for necessity of creating a special, one-off genre structure for the analysed book. It is a hybridical connection of all three. Its specific lies in mix offunctions: the reportage appears in its own impressive function, but also in expressive and self-defining role, adopted from essay and diary forms. The same situation can be observed with other two genres. It confirms the thesis about a change of genology studies role from division to description.