Instytucja totalna w obiektywie. Socjologiczna analiza architektury wybranych zakładów karnych

Abstract

W niniejszym tekście zaakcentowany jest głównie wątek przestrzeni fizycznej, w jakiej odbywana jest kara. Oznacza to, że analizie nie jest poddany system więziennictwa jako taki, a jedynie wizualny wymiar z nim związany. Architektura jest tutaj traktowana jako konsekwencja koncepcji odosobnienia i celów, jakim służy. Prezentowane rozważania osadzone są w wymiarze kulturowych założeń charak- terystycznych dla określonego regionu geograficznego (Europy, Ameryki Południowej i Północnej). Po- sługując się modelem Edgara Scheina (1990: 112), przydatnym do opisu kultury organizacyjnej, można odwołać się do pewnych założeń podstawowych leżących u fundamentów prawa karnego, realizowanych poprzez organizację instytucji totalnych funkcjonującą w danym kraju. Jest to zatem dobrze opisany w li- teraturze przedmiotu wpływ kultury narodowej na kulturę organizacji (Hofstede 2000; Hampden-Turner, Trompenaars 2000; Konecki, Chomczyński 2007). Warto jednak nadmienić, że przestrzeń więzienna nie jest jedynie wypadkową kręgu kulturowego, w który jest ona wpisana, lecz zależy od przeznaczenia i w związku z tym charakteru placówki penitencjarnej (stopień otwarcia/zamknięcia instytucji). Oznacza to, że w ramach tego samego państwa napotkać można odmienne sposoby zarządzania przestrzenią więźniów podporządkowane naczelnej funkcji jednostki. Ponadto, w jednym kraju mogą przecież istnieć zdecydowanie różne wobec siebie architektonicznie nowe i stare zakłady karne. Mimo tych zastrzeżeń, uczynienie z architektury głównego tematu rozważań ma sens, gdyż pozwala spojrzeć na standardy na- tury prawnej, etycznej czy filozoficznej, związane z karą odosobnienia, a realizowane poprzez fizyczne warunki izolacji skazanych. Powracając do bazowego pytania, czemu służy kara, uważam, że warto poszukać na nie odpowiedzi w zabudowie więzień. Architektura obiektu i jego wnętrza więcej niekiedy mówi niż deklaracje polityczne odnoszące się do stosowania kary i celu pozbawienia wolności, a także godności osoby ludzkiej.