„Wielka wojna ojczyźniana” na plakatach sowieckich

Abstract

Celem niniejszej pracy jest dokonanie historyczno-socjologicznej analizy plakatu sowieckiego z lat 1941 - 45. Jest to czas w którym Związek Radziecki przystąpił do wojny po stronie aliantów przeciwko państwom osi (III Rzesza, Włochy, Japonia). Okres ten jest bogaty w różne wydarzenia polityczne, militarne, gospodarcze i społeczne, z drugiej natomiast strony pozwala badaczowi wyznaczyć klarowne ramy czasowo-przestrzenne, które stanowią „demarkację” obszaru analizy. W tym przypadku analiza plakatów obejmuje jedynie plakaty powstałe w ZSRR w okresie 1941-45. Jednym z aspektów prowadzenia współczesnych działań zbrojnych jest wojna psychologiczna. Jej ważnym elementem jest propaganda wojenna, której istotnym narzędziem pozostają środki masowego przekazu (Tesar, Doppen 2007). Celem propagandy wojennej, podobnie jak i szeroko rozumianych narzędzi wpływu, wykorzystywanych nie tylko w okresie prowadzenia działań zbrojnych, jest zazwyczaj propagowanie kolektywnych postaw, sposobów postrzegania rzeczywistości, lecz także wzbudzanie strachu, dumy, wstydu i innych emocji skłaniających do podejmowania pożądanych działań (Aronson, Wilson, Akert 1997: 317-337; Cialdini 2007: 248). Wpływ społeczny dokonuje się za sprawą stosowania wielu narzędzi masowego komunikowania, których skuteczność niejednokrotnie jest wysoko skorelowana z poziomem technologicznym kraju. O ile w bardziej rozwiniętych państwach (Europa Zachodnia, Stany Zjednoczone) istniał dość szeroki wachlarz możliwości uprawiania propagandy, o tyle Związek Radziecki, pomimo wyraźnie zauważalnych efektów implikowanej polityki uprzemysłowienia, nadal pozostawał krajem o relatywnie ograniczonych możliwościach komunikacyjnych. Oprócz szeroko wykorzystywanego radia i prasy, które docierały raczej do rejonów silnie zurbanizowanych, jedną z podstawowych ról propagandowych pełnił plakat, eksponowany zarówno na otwartych przestrzeniach jak i miejscach użyteczności publicznej, urzędach, fabrykach itd. Narzędzie to zapewniało stały dostęp do przekazu osobom, które nie czytały prasy, nie chodziły do kina jak również nie posiadały, mało jeszcze popularnego w tych czasach, odbiornika radiowego. Przywódcy Związku Radzieckiego przywiązywali w związku z tym dużą wagę do plakatu jako narzędzia działań propagandowych , przez co plakaciści radzieccy posiadali duże doświadczenie w konstruowaniu określonych przekazów. Z ich doświadczeń korzystał choćby obóz republikański w czasie wojny domowej w Hiszpanii w latach 1933-36 (patrz rozdział 2 „Obraz hiszpańskiej wojny domowej na plakatach”). W związku z niniejszymi okolicznościami można przyjąć, że plakat stanowił jedno z głównych narzędzi propagandowych używanych w Związku Radzieckim w czasie Drugiej Wojny Światowej, także propagandowo nazwanej Wielką Wojną Ojczyźnianą (Bullock 1991).

Należy podkreślić, że naczelną zasadą oddziaływania społecznego, bez względu na to za pomocą jakich narzędzi się ono odbywa, jest jego skuteczność, która wynika ze spełnienia podstawowych założeń, na których opiera się proces komunikacyjny. Jak zauważa John Lyons proces komunikacji opiera się na umyślnym przekazywaniu informacji za pomocą ustalonego systemu sygnalizacyjnego, który musi być w odpowiedni sposób zakodowany przez nadawcę by mógł być odkodowany przez odbiorcę (Lyons 1989: 35). Moim celem jest socjologiczna analiza znaczeń propagowanych w ramach plakatów wojennych. Na podstawie analizy treści plakatów, celów, którym służyły, jak również ich adresatów przekazów, wygenerowałem w sposób indukcyjny kategorie na bazie przypisywanych wcześniej kodów. Więcej na ten temat znajduje się w części metodologicznej pracy. (https://wydawnictwo.uni.lodz.pl/index.php#/book:show,4330,socjologia_wizualna_w_praktyce_plakat_jako_narzędzie_propagandy_wojennej)