Relaksacja w teorii i praktyce pedagogicznej

Abstract

Relaksacja w teorii i praktyce pedagogicznej

Uporządkowanie dorobku związanego z problematyką relaksacji w polskiej edukacji, a także próba wskazania jej aktualnego i możliwego do zajęcia miejsca w teorii i praktyce pedagogicznej to główne cele niniejszej pracy. W rozumieniu samej relaksacji odwołano się do fizjologicznej teorii reakcji relaksacyjnej Herberta Bensona oraz innych, psychologicznych koncepcji stanów świadomości, powiązanych również z procesami uwagi. Relaksacje potraktowano nie tylko jako stan odprężenia psychofizycznego, czy ogólną metodę osiągania tego stanu, posiadającą swoje bardziej szczegółowe techniki i tworząca wraz z nimi czasem rozbudowane systemy relaksacyjne, ale też jako specyficzny stan świadomości człowieka, inny niż powszechnie występujący stan napięcia i pobudzenia, czyli stan życia w stresie. W pracy autor starał się rozwiązać szereg problemów badawczych, m. in. odpowiedzieć na pytania: czy istnieje edukacyjny wymiar badań naukowych nad relaksacją, prowadzonych przez znanych uczonych, reprezentujących różne dyscypliny naukowe; czy można wyprowadzić z analizowanych stanowisk pewne prawidłowości dotyczące miejsca relaksacji w teorii i praktyce edukacyjnej; jakie konkretnie metody, techniki i systemy relaksacyjne są stosowane na gruncie edukacji i czy można zaszczepić tam jeszcze inne; czy uwzględniając specyfikę kulturową społeczeństw należałoby w większym stopniu wypracowywać neutralne światopoglądowo metody relaksacyjne w celu ich zastosowania w edukacji oraz innych dziedzinach ludzkiego życia; jakie są potwierdzone naukowo korzyści ze stosowania metod relaksacyjnych, zwłaszcza w szeroko rozumianej edukacji; czy ich oddziaływanie jest też powiązane z rozwojem osobowości, moralności i świadomości ekologicznej ludzi współcześnie żyjących w kulturze instant (pospiechu, natychmiastowości, stresu i konsumpcjonizmu); w jakich wartościowych naukowo źródłach można odnaleźć informacje i wskazówki dotyczące teorii i praktyk relaksacyjnych oraz do jakich obszarów ludzkiej aktywności odnoszą się te pozycje; jaki jest znany w Polsce dorobek uczonych nawiązujących w swych badaniach do relaksacji, zwłaszcza powiązanej z obszarem rzeczywistości wychowawczej; czy wynikające z analiz dotyczących aktualnego i możliwego do zajęcia przez relaksację miejsca w polskiej pedagogice ustalenia wpisują się w obszar podejmowanych współcześnie przez polskich uczonych, w tym pedagogów, społecznych i edukacyjnych potrzeb do zaspokojenia i problemów do rozwiązania, związanych ze środowiskami wychowawczymi, głównie ze szkołą i rodziną, a także osobowościowych, w świetle poczynionych już diagnoz i propozycji rozstrzygnięć; jaką drogę obrać, aby skutecznie wprowadzić relaksację do powszechnego systemu edukacji, szkolnictwa różnych szczebli, w tym również związanego z kształceniem nauczycieli? Analizując wspomnianą problematykę autor odwołał się do dorobku przedstawicieli różnych nauk: filozoficznych, medycznych, psychologicznych, pedagogicznych i innych. Pierwsza część publikacji przedstawia stan badań nad relaksacją z uwzględnieniem badań najnowszych, jak również klasycznych, zagranicznych i polskich, a także wnioski z nich wynikające, istotne dla edukacji. Oprócz wprowadzenia w podstawowe kategorie badanej problematyki, zaprezentowano pokrótce teorie choć częściowo uwzględniające zjawisko relaksacji, takie jak: homeostazy i reakcji „walcz albo uciekaj” Waltera B. Cannona, zaburzenia emocjonalnego A–B–C Alberta Ellisa oraz GAS Hansa Selye’go, ponadto klasyczne teorie relaksu: teorię relaksacji Edmunda Jacobsona oraz idee treningu autogennego Johannesa Heinricha Schultza. Więcej uwagi i miejsca poświęcono osiągnięciom Herberta Bensona, analizie i prezentacji jego badań nad reakcją relaksacyjną, a także jego wysiłków związanych z jej upowszechnieniem w społeczeństwach, również po to, aby jego dokonania i doświadczenia zostały w pełni docenione w Polsce i uwzględnione w przyszłych pracach naukowych. Dużo wysiłku badawczego i analiz autor poświęcił przygotowaniu prezentacji nieznanych lub mało znanych w Polsce najnowszych badań nad stresem, prowadzonych na świecie oraz wynikających z nich zaleceń antystresowych. Z podrozdziału pracy poświęconego temu zagadnieniu wynika dość jednoznacznie teza o konieczności łączenia osiągnięć wszystkich nauk, zajmujących się problematyką zdrowia człowieka oraz jego rozwoju. Potrzeba podjęcia zdecydowanych działań zmierzających do opracowania całościowych strategii ochrony i pielęgnacji zdrowia, wśród których aktywność i działania własne człowieka uznać trzeba za podstawowe. Ta aktywność wiąże się bez wątpienia z właściwą edukacją współczesnego człowieka, również przedszkolną i szkolną, a także z odpowiednio udzielaną mu pomocą specjalistów oraz odpowiedzialną w tym zakresie względem swych obywateli polityką państw i ich stowarzyszeń. W pierwszym rozdziale zawarto również pionierskie koncepcje psychologiczne odnoszące się do relaksacji: Arnolda M. Ludwiga i Charlesa T. Tarta oraz biologiczne: metabolizmu informacyjnego Antoniego Kępińskiego i jej zmodyfikowaną wersję Andrzeja Kokoszki wraz z omówieniem jego wielopoziomowego modelu stanów świadomości w relaksacji. Ponadto przedstawiono inne teorie powiązane z relaksacją: Rolanda Fischera, Juliana Jaynesa, Harry’ego T. Hunta oraz fal mózgowych i odpowiadających im stanów świadomości, a także specyfikacji półkul mózgowych. Wspomniano również o teorii relaksacji Jonathana C. Smitha oraz psychosyntezie Roberto Assagiolego. Rozdział pierwszy zamknięto częścią poświęconą prekursorom relaksacji w pedagogice: Williamowi Jamesowi oraz Charlesowi Baudouinowi. Drugi rozdział zawiera w miarę dokładną prezentację i analizę twórczości naukowej znanych w Polsce badaczy relaksacji lub problematyki powiązanej z relaksacją w kontekście ich związków, oddziaływań i znaczenia dla teorii i praktyki pedagogicznej. Uwzględniono tutaj w wymiarze całościowym dziesięciu badaczy, a epizodycznym, w powiązaniu z nimi, kolejnych kilkudziesięciu. Znaleźli się wśród nich znani w Polsce zagraniczni badacze relaksacji, czyniący wiele odniesień do procesu edukacyjnego i posiadający w tym zakresie imponujący dorobek: Gieorgij Łozanow oraz Hubert Teml, ponadto naukowcy polscy: Andrzej Szyszko-Bohusz, Julian Aleksandrowicz, Janusz Gnitecki, Wojciech Pasterniak, Lesław Kulmatycki, Stanisław Siek, Stanisław Mika i Tadeusz Doktór. Autor uwzględnił również dotychczasowy własny dorobek i wkład naukowy. Ta prezentacja naukowej twórczości oraz analizy poczynione w drugim rozdziale pozwoliły wskazać na aktualne miejsce relaksacji w pedagogice, jak również zarysować jej możliwe wykorzystanie w przyszłości, w teorii i praktyce edukacyjnej. Relaksacja jest powiązana również z rozwojem moralnym i duchowym człowieka, a te kwestie stają się obecnie „palącą” problematyką w polskiej pedagogice, domagającą się natychmiastowej uwagi i badań, rozwijania koncepcji teoretycznych i rozstrzygnięć praktycznych. Ma to pomóc w przezwyciężeniu kryzysu edukacyjnego, a rozpatrując problem szerzej – wieloaspektowego kryzysu, który dotknął współczesnego człowieka i świat, w którym żyje. Są przesłanki wskazujące na to, że jego źródła tkwią w samym człowieku, w jego niewłaściwym rozwoju poznawczym, emocjonalnym i moralnym, przez co naruszona zostaje również równowaga sił społecznych i w naturze. Trzeci rozdział wskazuje na związki metod i technik relaksacyjnych z praktyką pedagogiczną, ich zastosowanie w obszarach praktycznych subdyscyplin pedagogicznych, takich jak: dydaktyka ogólna i szczegółowe, teoria wychowania, pedagogiki: społeczna, specjalna, resocjalizacyjna, opiekuńcza, zdrowia oraz w specjalnościach i obszarach oddziaływań pedagogicznych: w terapii pedagogicznej, poradnictwie, samowychowaniu i doskonaleniu osobowości, a także w trudniejszych obszarach – terapii bólu i opieki paliatywnej. Rozdział ten zawiera dodatkowo prezentacje badań nad relaksacją, medytacją i innymi metodami, wcześniej jeszcze nie omówionych. Ponadto zawiera krótką charakterystykę oraz proste przykłady wybranych metod: relaksacji neuromięśniowych, medytacji, psychofizycznych ćwiczeń relaksacyjnych w ruchu, biologicznego sprzężenia zwrotnego, hipnozy a zwłaszcza autohipnozy, masaży i innych, ponadto technik pracy z wizualizacjami i wyobraźnią, pozytywnymi sugestiami oraz formułami oraz innych. W rozdziale tym omówiono również, odwołując się do prac: Georga S. Everly’ego Jra, Roberta Rosenfelda oraz Roberta Janika, problematykę wskazań, środków ostrożności i przeciwwskazań związanych z uprawianiem metod, technik i systemów relaksacyjnych. Systemy relaksacyjne najczęściej spotykane w Polsce, omówione w końcowej części pracy: joga, zen i Samokontrola Umysłu Metodą Silvy, są w istocie systemami światopoglądowymi powiązanymi z relaksacją, zawierającymi w sobie co najmniej kilka metod i technik relaksacyjnych. W Aneksach, autor umieścił m. in. opracowane i sprawdzone w około dwudziestoletniej praktyce własne scenariusze kursów relaksacyjnych. Zakończenie zawiera wnioski i bardziej osobiste refleksje autora powiązane z tematem pracy. Wskazał w nim na dominująca parcjalną czy cząstkową obecność relaksacji w teorii i praktyce pedagogicznej w Polsce, a polecił jako bardziej pożądaną obecność globalną i całościową, co mogłoby stanowić jeden z najważniejszych celów wychowania w Polsce oraz metodę jego realizacji. Ponadto autor rozważał efektywne sposoby wprowadzenia relaksacji do polskiego systemu szkolnego, zachęcając przy tym do przeprowadzenia w przyszłości analiz obecności relaksacji w systemach szkolnych innych krajów, takich jak Szwajcaria, czy Stany Zjednoczone Ameryki.

Arranging of the works related to the issue of relaxation in Polish education and an attempt to point its actual and a possible to take place in a pedagogic theory and practice are the main goals of the present study. In understanding relaxation itself one referred to physiological theory of a relaxation reaction by Herbert Benson and other psychological concepts of states of consciousness, also related to the processes of awareness. Relaxation was treated not only as a state of a psychophysical or general method of achieving this state, owning its more detailed techniques and along with them often making up more complex relaxation systems, but also as a specific state of human consciousness, different from commonly present state of tension and excitement, in other words a state of living in the stress. In his work an author made an effort to solve many research problems such as trying to answer the questions: does educational dimension of scientific research on relaxation carrying out by well-known scientists representing various scientific disciplines exist; is it possible to deduce from analyzing problems some regularities referring to a place of relaxation in an educational theory and practice; what particular methods, techniques and systems of relaxation are applied in educational field and is it possible to instill there some others; is it demanded, taking into consideration a cultural specific of societies, to work out, to a bigger extent, relaxation methods that are more neutral in terms of outlook so to use them in education and other fields of human life; what are scientifically proved benefits from using methods of relaxation, especially in widely conceived education; is their influence related to development of personality, morality and ecological awareness of people living contemporarily in an instant culture (culture of haste, immediacy, stress and consumption); in what scientifically valuable works one can find information and directions related to theories and practice of relaxation and which areas of human activity these works refer to; what achievements of scientists referring in their research to relaxation, especially connected with the area of educational reality, are known in Poland; are the findings, resulting from analysis of actual and possible future place of relaxation in Polish pedagogy, present in the area of actually viewed by Polish scientists, including educationalists, as social and pedagogic needs to meet and problems to solve, with reference to educational environments, mainly school and family and also personality ones, in the light of already made diagnosis and suggesting solutions; what way one is supposed to take to introduce relaxation into common educational system, school education on various levels, also the one connected with training of the teachers? Analyzing the issues, addressed above, the author referred to the representatives of various fields of science: philosophical, medical, psychological, educational and more. The first part of publication shows a state of research on relaxation including the latest research as well as classical, foreign and Polish ones and conclusions drawn from them being relevant for education. Apart from the introduction into basic categories of the discussed issue, theories even partially including a phenomenon of relaxation like homeostasis and reaction “fight or flght” by Walter Cannon, emotional disturbance A-B-C by Albert Ellis and GAS by Hans Selye as well as classic relaxation theories: relaxation theory by Edmund Jacobson and idea of Johannes Heinrich Schultz’s autogenic training were briefly presented. More attention and place were given to achievements of Herbert Benson, analysis and presentation of his research on a relaxation reaction and also his efforts to make it widespread in societies. It was done also to make his achievements and experience fully appreciated in Poland and taken into consideration in future scientific studies. A lot of research efforts and analyses an author dedicated to the preparation of the presentation of some not known or little-known latest research on stress, carried out in the world and resultant anti-stress recommendations. From the subchapter dedicated to this subject comes a thesis of necessity of joining achievements of all the sciences dealing with the issue of human health and development. A need for taking serious actions aiming at preparation overall strategies of protection and maintenance of health, among them, man’s activity and his own actions should be considered as basic ones. Undoubtedly, this activity is related to an appropriate education of contemporary man, also in kindergartens and schools, and moreover with properly given help from specialists as well as responsible, for their citizens, politics of states and associations The first charter also contains a pioneer psychological concepts related to relaxation: Arnold Ludwig’s and Charles Tart’s and biological ones: information metabolism by Antoni Kępiński and its modified version by Andrzej Kokoszka along with the discussion on its multilevel model of states of consciousness in relaxation. Moreover, other theories related to relaxation were discussed: Roland Fischer’s, Julian Jaynes, Harry T. Hunt’s as well as a theories of brain waves and corresponding states of consciousness and a specification of brain hemispheres. A theory of relaxation by Jonathan C. Smith and psychosynthesis by Roberto Assagioli were also mentioned. The first chapter was concluded with the part dedicated to the precursors of relaxation and pedagogy: William James and Charles Baudouin. The second chapter comprises quite an accurate presentation and analysis of work of well-known in Poland researchers of relaxation or issues connected with relaxation in the context of their relations, influence and meaning for a pedagogic theory and practice. There were ten researchers that were included in entire dimension and in relation to them several more that were discussed episodically. Among them, well-known in Poland foreign researches of relaxation that referred to the educational process and having a considerable academic achievements: Gieorgi Lozanov and Hubert Teml, and additionally Polish scientists: Andrzej Szyszko-Bohusz, Julian Aleksandrowicz, Janusz Gnitecki, Wojciech Pasterniak, Lesław Kulmatycki, Stanisław Siek, Stanisław Mika and Tadeusz Doktór. An author fitted here also his own academic oeuvre and scientific contribution to date. His study of scientific achievements and analysis carried out in the second chapter allowed to present an actual and possible future place of relaxation in pedagogy as well as outline its possible use in future, in a pedagogic theory and practice. Relaxation is also connected with moral and spiritual development of man, and this subject is an urgent issue in Polish pedagogy, demanding an immediate attention and research, development of theoretical theories and practical solutions. It is supposed to help in overcoming of educational crisis and examining this problem broader – a multifaceted crisis that affected contemporary man and the world he lives in. There are premises to think that its source can be found in man himself, in his inappropriate cognitive, emotional and moral development and due to this the balance of forces in society and nature is disturbed. The third chapter points out relations of methods and techniques of relaxation to a pedagogic practice, their applications in fields of practical pedagogic subdisciplines like a theory of education, pedagogy: social, special, resocialization, nursing, health as well as in areas and specialities of pedagogic applications: in a pedagogic therapy, counselling, self-education and personality development and additionally in more complicated fields – pain therapy and palliative care. The chapter comprises additionally a presentation of research on relaxation, meditation and other methods, not discussed previously. What is more, it contains a brief characterization along with simple examples of the selected methods: neuromuscular relaxation, meditation, psychophysical relaxation exercises in motion, biological feedback, hypnosis and especially autohypnosis, massages and others as well as methods of working with visualizations and imagination, positive suggestions and formulas. In this chapter the issue of indications, precautions and contraindications related to the practice of methods, techniques and systems of relaxation were discussed with reference to studies of George S. Everly Jr, Robert Rosenfeld and Robert Janik. Relaxation systems, that are most popular in Poland, discussed in the final part of this study: yoga, Zen and The Silva Mind Control Method, are in fact world view systems related to relaxation that themselves include several methods and techniques of relaxation. In Appendix an author contained among others a study and, verified during about twenty years’ practice, scripts of relaxation courses. Conclusion comprises final conclusions and author’s more personal reflections related to the subject of the work. He pointed out a dominative partial presence of relaxation in a pedagogic theory and practice in Poland and recommended as more demanded global and overall presence which could become one of the most important goals of education in Poland and also a method of its realization. In addition, an author considered effective ways of an introduction of relaxation into Polish school system, encouraging to make analysis of the of relaxation in education systems of other countries like Switzerland or the USA.

Das Buch „Entspannung in der pädagogischen Theorie und Praxis“ beschäftigt sich mit der breiten Problematik der Relaxation und den Möglichkeiten ihrer Verwendung in der erzieherischen Arbeit in Polen und versucht – erstmals in polnischer Sprache – das Thema vollumfänglich zu beschreiben. In diesem Kontext wird die Entstehung und Entwicklung verschiedener Konzeptionen dargestellt und systematisiert; ferner wird auf die mit den Begrifflichkeiten verbundenen Missverständnisse und Probleme eingegangen. In der Abhandlung wird die Bereitschaft der polnischen Pädagogik analysiert, die im Zusammenhang mit der „Entspannung“ stehenden Ideen zu übernehmen und anzuwenden. In diesem Kontext wird auf verschiedene, aus unterschiedlichen Disziplinen stammende Konzeptionen Bezug genommen, die sich mit der Relaxation befassen- insbesondere philosophische, medizinische, psychologische sowie psychotherapeutische Konzeptionen, z. B. von Walter B. Cannon, Albert Ellis, Hans Selye sowie die „klassischen” Relaxationstheorien” von Edmund Jacobson und Johannes Heinrich Schultz. Ebenso wird dem Werk von Herbert Benson Aufmerksamkeit geschenkt. Im ersten Kapitel werden psychologische Konzepte der sog. „Pioniere“ wie Arnold M. Ludwig sowie Charles T. Tart präsentiert sowie die biologischen Konzeptionen von Antoni Kępiński und Andrzej Kokoszka – samt einer Erörterung seines mehrstufigen Bewusstseinsmodells im Rahmen der Relaxation. Darüber hinaus werden die mit der Entspannung in Verbindung stehenden Arbeiten von Roland Fischer, Julian Jaynes und Harry T. Hunt vorgestellt. Eine Erwähnung haben auch die Theorien von Jonathan C. Smith sowie Robert Assagioli gefunden. Auch die theoretischen Wegbereiter der Relaxation – William James und Charles Baudouin – haben Beachtung gefunden. Das zweite Kapitel beinhaltet eine Darstellung und Analyse der wissenschaftlichen Werke welche in Polen bekannt geworden sind – jene ausländischen Ursprungs die in der polnischen Übersetzung erschienen, darunter die Arbeiten von Hubert Teml und Gieorgi Lozanov sowie Werke, die von polnischen Wissenschaftlern konzipiert wurden. Zu der letzten Gruppe gehören die Arbeiten von Andrzej Szyszko–Bohusz, Julian Aleksandrowicz, Janusz Gnitecki, Wojciech Pasterniak, Lesław Kulmatycki, Stanisław Siek, Stanisław Mika sowie Tadeusz Doktór. Im dritten Kapitel werden die Methoden und Techniken der Entspannung präsentiert und im Kontext der direkten praktischen Anwendung in verschiedenen Bereichen der Pädagogik diskutiert. Im Zusammenhang mit den Implikationen verschiedener Entspannungstechniken werden deren Vor- und Nachteile abgewogen – dieses Thema wird anhand der wissenschaftlichen Literatur besprochen – darunter Arbeiten von Georg S. Everly Jr, Robert Rosenfeld und Robert Janik. Am Ende des Kapitels werden Gruppen präsentiert, die sich in Polen in besonderem Maße mit den Entspannungstechniken beschäftigen und zum Teil religiöser Abstammung sind – z. B. Yoga, Zen und die Silva Methode. Neben dem Fazit enthält das Schlusswort Reflexionen des Autors über die Gesamtthematik und ein Plädoyer für die Einführung der Entspannungstechniken in die pädagogische Praxis in Polen. Im Anhang werden eigenen Materialien des Autors präsentiert, die aus seiner über 20–jährigen praktischen Arbeit resultieren und eine Beschreibung der von ihm angewandten Entspannungstechniken beinhalten.