Spacerowicze, nomadzi i sieciowi łowcy okazji

Abstract

Przedstawiany Czytelnikowi raport Kultura miejska – węzły i przepływy jest relacją z projektu badawczego, prowadzonego wspólnie przez Instytut Sztuk Audiowizualnych Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Małopolski Instytut Kultury. Celem projektu było uchwycenie praktyk uczestnictwa w życiu kulturalnym miasta dwóch grup wiekowych: studentów oraz seniorów (55+). We wstępie zarysowano główne założenia i bazę teoretyczną projektu. Stanowi ją przede wszystkim dynamiczna wizja miasta, jako przestrzeni przepływów: ludzi, informacji i energii. Jej naczelną figurą jest miejski spacer (czasem przybierający formę pozornie bezcelowego dryfu), który jest jednocześnie czytaniem i interpretacją miasta. Miasto przedstawione jest zatem przede wszystkim jako przestrzeń przecinania się codziennych trajektorii: kulturowych, przestrzennych i społecznych trajektorii; jako żywioł, którego immanentnymi cechami są: przenikanie się i różnorodność. Nakreślenie celu projektu oraz jego założeń metodologicznych odnajdzie czytelnik w części metodologicznej. Uchwycenie praktyk uczestnictwa w kulturze miejskiej – tak zróżnicowanej i niejednoznacznej - jest zadaniem dopraszającym się metodologii, która pozwoli na uchwycenie owej dynamiki. W ramach projektu sięgnięto do paradygmatu jakościowego korzystając z instrumentarium etnografii (autoobserwacja, obserwacja uczestnicząca oraz towarzyszące im zapiski, a także wywiady fokusowe i pogłębione), rozgrywającej się w środowisku sieciowym netnografii oraz mapowania i elementów etnografii wizualnej. Część metodologiczna zawiera także podstawowe dane dotyczące projektu jak charakterystyka uczestników czy specyfika okresu, w jakim prowadzone były badania. Rozdział Krakowskie węzły i przepływy – miasto „plemion” i „rojów”? To rozwinięcie tekstu wstępnego, w którym uzasadniony zostaje wybór grup badawczych (studenckiej oraz seniorskiej) oraz wyłożone ogólne i szczegółowe założenia projektu. Zasadniczym jego celem było uchwycenie specyfiki miejskiej kultury Krakowa, opartej na stałym przenikaniu się obiegów nieformalnych i instytucjonalnych. Wśród celów szczegółowych wyliczone zostają: uchwycenie relacji między miejskim offline oraz online, które nie są traktowane jako odrębne przestrzenie, ale sfera ciągła; motywacje uczestników badania dotyczące uczestnictwa w wybranych wydarzeniach i inicjatywach; rola technologii w miejskich praktykach kulturowych, a także funkcja nieformalnych inicjatyw dotyczących organizowania życia kulturalnego w mieście oraz obiegu informacji. W części tej zasygnalizowane zostaje istotne znaczenie Facebooka jako platformy stymulującej i regulującej miejskie społeczności i ich aktywność. Kraków przedstawiony zostaje w tej części raportu jako dynamiczna przestrzeń, w której następują swobodne przepływy: z jednej strony ludzi, z drugiej informacji i danych. Przestrzenna metaforyka nie jest jedynie retorycznym zabiegiem – jest pewnym wyobrażeniem o kulturowej i społecznej dynamice Krakowa oraz determinuje wybory metodologiczne, przede wszystkim aktywność mapowania przestrzeni miasta. Taka forma rejestracji (obok narracji uczestników seniorówi studentów) miała na celu reprezentację tras, po jakich poruszali się badacze. Ponieważ mapom towarzyszyły opowieści o motywacjach, własnych doświadczeniach i praktykach negocjacyjnych, stały się one ciekawym zapisem „subiektywnej” miejskiej geografii. Na ową mentalna mapę miasta nałożona zostaje, uzyskana w swoiście punktowym oświetleniu, siatka szczególnie znaczących miejsc miasta, miejsc zagęszczenia wydarzeń i inicjatyw, tworzących specyficzne „klastry” miejskiej aktywności. Często spotyka się w nich oddolna aktywność uczestnikow badań z wydarzeniami proponowanymi przez instytucje kultury. Uczestnictwo w kulturze jest – w świetle badań – zdarzeniem o charakterze społecznościowym, w którym mobilizowana jest kulturotwórcza aktywność samych uczestników. W bogato inkrustowaną cytatami z narracji badaczy opowieść o mieście wprowadzone zostają kategorie: „plemienia” oraz „roju”, jako podstawowych metafor opisujących formy uspołecznienia charakterystyczne dla ponowoczesnego miasta, nasyconego technologiami komunikacyjnymi intensyfikującymi obieg informacji w sieciach nieformalnych i rozproszonych. Rozdział Krakowianie usieciowieni rozpoczyna metodologiczna refleksja nad podstawowymi technikami badawczymi zastosowanymi w toku projektu (obserwacją uczestniczącą i wywiadem) oraz uzasadnienie programowego łączenia sfer off i online w toku projektu. W tym kontekście pojawia się kategoria sprzeciwu wobec dualizmu cyfrowego, jako jednego z głównych elementów decydujących o podjętych technikach badawczych. W dalszej części rozdział poświęcony zostaje sieciowym praktykom krakowian ze szczególnym uwzględnieniem Facebooka oraz różnorodnych sposobów użytkowania tej platformy, w tym kategorii wirtualnego uczestnictwa. Facebook zostaje prezdstawiony jako główny węzeł informacji i przepływów online. Obok niego pojawiają się także węzły zlokalizowane w fizycznej przestrzeni miasta: przy przystankach komunikacji miejskiej, na stojakach z ulotkami i plakatami, w klubach. Ostatnim typem miejskich węzłów okazują się instytucje kulturalne, które wyrabiają w odbiorcach nawyk uczestnictwa, ale także rozprowadzają informacje o innych ośrodkach życia kulturalnego. Rozdział kończy raport z wywiadu z kuratorami treści – jak określili autorzy raportu przedstawicieli mediów, blogerów i osoby aktywnie przekazujące informacje własnymi kanałami – oraz omówienie kategorii znajomego, jako istotnej figury w procesie rozprzestrzeniania się informacji w mieście. Rozdział Seniorzy w kulturze Krakowa - jak sugeruje tytuł - poświęcony jest aktywności seniorskiej grupy badaczy. Raport wskazuje, że społeczność współpracujących w ramach projektu seniorów należy w swojej grupie wiekowej do aktywnej mniejszości, którą autorzy raportu nazywają wręcz pożeraczami kultury. W rozdziale tym autorzy skupiają się na klasyfikacji działań seniorów dzieląc je na uczestnictwo w wydarzeniach o charakterze muzycznym, w zakresie sztuk wizualnych, kina i teatrów oraz imprez plenerowych. Wyszczególniona zostaje także aktywność edukacyjna i społeczna. Raport nie ogranicza się jednak do wyliczenia miejsc i aktywności szczególnie interesujących dla krakowskich seniorów, ale zdaje także relację z motywacji do odwiedzania konkretnych miejsc. Tę część raportu wieńczy podsumowanie dotyczące barier w dostępie do aktywności kulturalnych, na które wskazują seniorzy. Wśród nich pojawiają się ograniczenia w mobilności, wysokie koszty finansowe uczestnictwa w kulturze oraz negatywne stereotypy dotyczące wieku, co stanowi autostygmatyzację i autoograniczenie odwodzące od uczestnictwa w pewnych wydarzeniach. Rozdział Miejskie Polityki Kultury. Kraków uczestników, aktywistów i grup nieformalnych przedstawia rekomendacje w zakresie kształtowania i wdrażania publicznych polityk kultury w Krakowie. Ich podstawą jest zebrany w trakcie badań materiał, opracowany m.in. na podstawie propozycji uczestników projektu, zarówno badaczy, jak i osób indagowanych w trakcie wywiadów (aktywnych uczestników kultury, miejskich aktywistów, animatorów) . Wśród owych postulatów zwrócono uwagę na cztery, które pojawiały się z największą siłą:  potrzebę upodmiotowienia dzielnic, jako potencjalnie istotnych aktorów na mapie kultury oraz jako kontrapunktu dla centralnych polityk kulturalnych;  funkcję „pereł krakowskiej kultury”, których spektakularne sukcesy często przesłaniają brak efektywnej polityki kulturalnej miasta;  potrzebę poprawy urzędniczego zarządzania obszarem kultury (procedur rządzących dofinansowaniami projektów i udogodnieniami dla niepublicznych podmiotów kultury, uzyskiwaniem pozwoleń, tworzeniem rozwiązań systemowych, konsultacjami społecznymi, uzyskiwaniem informacji publicznej);  potrzebę klarownej komunikacji w zakresie ksztaltowania i realizacji miejskich polityk kultury ze strony odpowiedzialnych za te działania podmiotów - bez tego dominuje wizja bałaganu i „braku polityk kultury”, a nawet celowego zaciemniania obrazu utrudniającego dostęp do wiedzy o działaniach i zamierzeniach w zakresie polityk kultury. Raport został wyposażony w aneks podsumowujący najważniejsze założenia projektu, jego wskaźniki ilościowe i metodologiczne, opis narzędzi badawczych, a także powstałą w ramach projektu mapę aktywności kulturalnych zespołu badawczego, uwzględniającą wszystkie miejsca wymienione w notkach i zapisach.