Transfer wiedzy i dyfuzja innowacji jako źródło konkurencyjności przedsiębiorstw przemysłu spożywczego w Polsce

Abstract

Celem niniejszej pracy było zaprezentowanie, jak w warunkach integracji z Unią Europejską polski przemysł spożywczy wykorzystując działania o charakterze innowacyjnym i inwestycyjnym, dostosowywał do nich struktury organizacyjne i zarządzania. Cel pracy wytyczył koncepcję i operacjonalizację przeprowadzonych badań, w kierunku identyfikacji zależności pomiędzy nakładami na zarządzanie wiedzą i dyfuzją innowacji, a wzrostem poziomu konkurencyjności przedsiębiorstw przemysłu spożywczego w Polsce. Badanie tych zależności wynika również z faktu, że w okresie po akcesji obserwujemy stały rozwój przedsiębiorstw przemysłu spożywczego, a ich dokapitalizowanie prowadzi do zajęcia przez nie coraz wyższej pozycji na rynku lokalnym, krajowym i międzynarodowym. Istota ważności tych badań jest podkreślona przez szerzącą się tezę, o odrywaniu konsumpcji od racjonalnych potrzeb, co określane jest mianem konsumeryzmu. J. S. Zegar przez to pojecie rozumie kupowanie rzeczy bez oczywistej potrzeby, czyli odrywanie popytu od potrzeb, jako zjawisko uruchamiające i napędzające kierat kapitalizmu . Ten sam autor formułuje też tezę, że społeczność światowa stoi w obliczu nowego paradygmatu rozwoju rolnictwa i musi odnieść się do wyzwania, przed jakim stoi w zakresie produkcji żywności . W pracy postawiono następującą hipotezę badawczą: Transfer wiedzy i dyfuzja innowacji w polskich przedsiębiorstwach przemysłu spożywczego w okresie po akcesji miały znaczący udział w podnoszeniu konkurencyjności przedsiębiorstw branży spożywczej oraz przyczyniły się do pobudzenia ich działalności inwestycyjnej. Proponowane badania miały przyczynić się także do weryfikacji następujących hipotez szczegółowych: - wiedza i informacja, jak również ich jakość i aktualność są dla przedsiębiorstw spożywczych czynnikami wzmacniającymi sukces, który wyraża się we wzroście ich konkurencyjności i lepszej pozycji rynkowej; - wykorzystanie nowoczesnych technik w bieżącym funkcjonowaniu przedsiębiorstw spożywczych, pomaga w zorganizowany sposób wykorzystać posiadane kwalifikacje i umiejętności oraz zagospodarować posiadany kapitał; - w wartości przedsiębiorstwa spożywczego wysoko należy pozycjonować kapitał intelektualny i działania nadzoru właścicielskiego; - w budowaniu konkurencyjności przedsiębiorstw spożywczych za niezbędne należy uznać zarządzanie kulturą i klimatem organizacyjnym oraz uznanie szczególnej wartości społecznej odpowiedzialności organizacji. Dotychczasowe badania nad innowacyjnością dotyczą w znacznej mierze jej efektów w wymiarze ilościowym, a więc oceny liczby wdrażanych innowacji w pewnym czasie. Aktywność innowacyjna charakteryzowana jest udziałem produkcji sprzedanej wyrobów nowych i zmodernizowanych lub udziałem wyrobów wysokiej technologii w wartości produkcji sprzedanej. Pośrednią miarą innowacyjności gospodarki jest dynamika jej rozwoju, aczkolwiek związek między poziomem innowacyjności, a rozwojem gospodarczym ujawnia się dopiero w dłuższych okresach. Innowacyjność bywa oceniana za pomocą kosztów ponoszonych na ba-dania, rozwój i liczbę patentów. Procesom innowacyjnym w Polsce brakuje dynamiki, a najczęściej wymieniane bariery wdrażania procesów innowacyjnych mają podłoże finansowe, takie jak: niedoinwestowanie sfery badawczo - rozwojowej i brak skutecznych mechanizmów transferu efektów badań do gospodarki. Przedsiębiorstwa samoistnie hamują procesy innowacyjne, czego częstym powodem jest źle skonstruowany system ich organizacji. Wielu ekonomistów podkreśla, że słabość naszej gospodarki tkwi nie w przyczynach natury materialnej, ale w sferze świadomości. Nawet w obecnych czasach innowacyjność nie jest postrzegana powszechnie, jako sposób na osiągnięcie sukcesu, szczególnie przez przedsiębiorców małych i średnich firm, a potencjał intelektualny pracowników oraz ich kreatywność są często niedoceniane. W doktrynie nauk ekonomicznych podkreśla się rosnące znaczenie informacji i wiedzy dla rozwoju cywilizacyjnego. Wiedza ma przyczynić się do rozwoju społeczeństw, ich gospodarek i funkcjonujących w nich przedsiębiorstw, a zasoby wiedzy połączone z kreatywnością, sprawnymi procesami innowacyjnymi i tzw. kulturą innowacyjną sprzyjają wymiernemu wzrostowi ich konkurencyjności. W pierwszej dekadzie akcesji do Unii Europejskiej ekspansja polskich przedsiębiorstw na rynki międzynarodowe opierała się na tradycyjnych, kosztowych źródłach przewagi konkurencyjnej, a nie są to trwałe podstawy konkurencyjności, za które powszechnie uważa się wykształcenie i rozwój zintegrowanych zbiorów różnorodnych, wyjątkowych umiejętności, w decydującym stopniu wpływających na wartość dla odbiorców . Jako niezbędne dla podniesienia poziomu konkurencyjności należy uznać uwzględnienie wzajem-nych związków i zależności zachodzących przy przeprowadzaniu procesów innowacyjnych, kreowaniu organizacyjnych aspektów zarządzania w procesach modernizacji i rewitalizacji przedsiębiorstw . Obecnie obowiązująca forma gospodarki opartej na wiedzy, coraz częściej wymaga prowadzenia badań na gruncie nauk społecznych, ale w przeważającej mierze wzmacniających działalność indywidualnych przedsiębiorców . A. Toffler uważa, iż w dziejach ludzkości spotykamy się z tzw. trzecią falą następującą po rewolucji agrarnej i rewolucji przemysłowej – z erą informacji i erą wiedzy. P. Drucker przewiduje ukształtowanie się nowe-go typu społeczeństwa – „społeczeństwa opartego na wiedzy”, a wraz z nim gospodarki opar-tej na wiedzy. Jakkolwiek by nie nazywać kształtujących się obecnie makroukładów społecznych (wymiennie funkcjonują określenia: społeczeństwo sieciowe, społeczeństwo wiedzy, społeczeństwo cyfrowe, społeczeństwo postindustrialne) i dokonujących się równolegle zasadniczych zmian w gospodarce, to trzeba podkreślić - że w centralnym miejscu przeobrażeń sytuuje się wiedzę. Wiedza ma przyczynić się do rozwoju społeczeństw, ich gospodarek i funkcjonujących przedsiębiorstw. Zasoby wiedzy połączone z kreatywnością, sprawnymi procesami innowacyjnymi i tzw. kulturą innowacyjną sprzyjają wymiernemu wzrostowi ich konkurencyjności. Gospodarka rynkowa zaczęła narzucać rolnikom i przedsiębiorstwom sektora rolno - spożywczego nowe reguły działania, przez co kluczowego znaczenia nabrały takie kategorie ekonomiczne, jak: konkurencja, efektywność i zysk . Skracający się czas życia wyrobów i rosnąca konkurencja powodują, że kierownicy przedsiębiorstw zastanawiają się jak postępować, aby wzmocnić pozycję konkurencyjną przedsiębiorstwa. Zarządzanie przedsiębiorstwem stało się obecnie trudniejsze, ponieważ otoczenie jest coraz bardziej dynamiczne i zmienne. Dyscyplina zarządzania strategicznego od ponad dwóch dekad poszukuje w swoich badaniach i teoriach odpowiedzi na następujące pytania: 1. od czego zależy sukces organizacji; 2. jak są zorganizowane i wykorzystywane zasoby firmy; 3. jak organizacja reaguje na zmiany w swoim otoczeniu, np. przełomy technologiczne; 4. jak wygląda proces budowy strategii i jakie znaczenie mają w nim kreatywność i in-nowacje; 5. jakie są strategiczne konsekwencje największych decyzji inwestycyjnych o fuzjach, akwizycjach i dezinwestycjach . Jako niezbędne dla podniesienia poziomu konkurencyjności należy uznać uwzględnienie wzajemnych związków i zależności zachodzących przy przeprowadzaniu procesów innowacyjnych, kreowaniu organizacyjnych aspektów zarządzania w procesach modernizacji i rewitalizacji funkcjonowania przedsiębiorstw. Era „nowej ekonomii” wyznacza sukces gospodarczy, który jest mierzony nie tylko udziałem firmy w rynku, wielkością posiadanych aktywów, klientów lub rozmiarami zdobytego rynku, ale również sukcesem w zarządzaniu wiedzą i umiejętnością wykorzystania kapitału intelektualnego firmy, tworzącego jej wartość. Wykorzystanie kompetencji strategicznych przedsiębiorców ma istotny związek z intensywnym rozwojem przedsiębiorczości, która w przemyśle spożywczym oznacza umocnienie więzi między poszczególnymi ogniwami wytwarzania żywności i włączenie rolnictwa w społeczny po-dział pracy, czyli uściślenie jego więzi z przemysłem. W świecie biznesu innowacje są także kluczem do wzrostu zysków i powiększania udziału w rynku, ale wiążą się równocześnie z kosztami i ryzykiem. Kreują one konkurencyjność, która według P. Krugmana jest sposobem na zwiększenie produktywności poprzez stopę wzrostu w jednej firmie, w stosunku do innych. W warunkach gospodarki rynkowej przedsiębiorstwa samodzielnie nie są w stanie wpłynąć na poziom ceny - gdyż zależy ona od rynkowych sił podaży i popytu, a mogą jedynie podnosić konkurencyjność swoich produktów - przez co tworzona jest suma nadwyżek producenta i konsumenta. Szeroki wachlarz instrumentów wykorzystywanych w celu podniesienia konkurencyjności firm przemysłu spożywczego pomaga w ich pozycjonowaniu na szerokim rynku unijnym, które wykorzystują w tym celu informatyczne środki przydatne w ich zarządzaniu, dbając o kapitał intelektualny, nadzór właścicielski oraz zarządzanie kulturą i klimatem organizacyjnym . Dotychczas w naszym kraju za główne wyzwania związane z konkurencyjnością uważane są: redukcja kosztów, innowacyjność produktów i usług, wzrost wydajności, podniesienie jakości produktów, unowocześnienie procesów zarządzania oraz poprawa relacji z klientem. Należy zauważyć, że na konkurencyjność mogą wpływać wszystkie podmioty gospodarcze, które mają z przedsiębiorstwem powiązania kooperacyjne i konkurencyjne. M. Gorynia konkurencyjnością przedsiębiorstwa nazywa umiejętność osiągania przez nie przewagi konkurencyjnej . Przemysł spożywczy jest jednym z najważniejszych działów gospodarczych w naszym kraju, ze względu na to, że stanowi o wyżywieniu polskiego narodu, a na rynkach międzynarodowych jest liczącym się eksporterem napojów i żywności. Przedsiębiorstwa rolno – spożywcze poszukują wciąż nowych rozwiązań w obszarze prowadzonej długofalowej polityki strategicznej oraz badawczo – rozwojowej dla zapewnienia profesjonalizacji zarządzania, które w przyszłości ma zaowocować wysokim pozycjonowaniem firmy na arenie międzynarodowej, a w kraju zapewnić jej wysoką efektywność funkcjonowania . Obecnie przedsiębiorstwa przemysłu rolno – spożywczego próbują szukać swoich możliwości eksportowych, pozyskiwać nowych sojuszników handlowych, tworzyć koncepcje efektywnych inwestycji zagranicznych oraz wzmacniać posiadany kapitał ludzki . Zbadanie zależności występujących w przemyśle spożywczym umożliwiło weryfikację tezy, że konkurencję i konkurencyjność należy łączyć, a za konkurencyjne przedsiębiorstwo można uważać takie, którego działalność gospodarcza prowadzi w długim okresie do wzrostu wartości rynkowej. Przeprowadzone badania mają służyć poprawie funkcjonowania przedsiębiorstw i konsumentom, którzy licząc na ciągły rozwój przemysłu spożywczego otrzymują dzięki temu produkt coraz wyższej jakości, zapewniający wysokie walory smakowe. Celem przeprowadzonych badań była także analiza, w jaki sposób zasoby wiedzy w przedsiębiorstwach spożywczych mogą wpływać na ich rozwój, organizację, jak wykorzystuje się je w zarządzaniu jednostką, czy prawidłowe jest zarządzanie posiadanymi ich zasobami oraz czy stosuje się ją w kategoriach konsultingowych. W badaniach założono uchwycenie roli zasobów wiedzy, jako głównego czynnika wpływającego na rozwój przedsiębiorstw. Ponadto wyznaczone zostały pozostałe czynniki wpływające na konkurencyjność i bezpośrednio związane z posiadanymi zasobami wiedzy, za które autorzy uznali: redukcję kosztów, wzrost poziomu innowacyjności produktów i usług, wzrost wydajności, poprawę relacji z klientem, rozwój kapitału ludzkiego, społeczną odpowiedzialność organizacji oraz zachowanie jej etycznych aspektów działalności. Dla dokładnego zobrazowania sytuacji wyjściowej przedsiębiorstw funkcjonujących w przemyśle spożywczym, dokonano analizy atrakcyjności wewnętrznej ich struktury, w której uwzględniono następujące czynniki: rywalizację między przedsiębiorstwami, groźbę pojawienia się nowych producentów, siłę przetargową dostaw-ców, siłę przetargową nabywców i groźbę pojawienia się substytutów. Przemysł spożywczy w Polsce ma zróżnicowaną strukturę, która w ostatnim piętnastoleciu podlegała wielokierunkowym zmianom pod wpływem przeprowadzanych reform gospodarczych, procesów restrukturyzacji i prywatyzacji. Niezwykle istotne okazało się uchwycenie w badaniach wpływu zasobów wiedzy i innowacyjności na zachodzące w gospodarce reformy i procesy. Konstrukcję badań oparto na metodzie dedukcyjnej i indukcyjnej, a szczegółową analizę przeprowadzono z wykorzystaniem metod ilościowych i jakościowych. Jako wiodące zastosowano procedury wyjaśniania przyczynowo – skutkowego. Wykorzystano także: analizę ekonomiczną, analizę szeregów czasowych (analizę dynamiki, struktury, wskaźników), meto-dy statystycznej analizy wielowymiarowej - analizę skupień Warda oraz analizę porównawczą. Ponadto w ramach wykorzystanych metod jakościowych zastosowano takie metody, jak: metoda studiów literatury (krytyczna analiza piśmiennictwa naukowego), analiza dokumentów sprawozdawczości charakteryzujących stan majątkowy i finansowy przedsiębiorstw przemysłu spożywczego (w celu przeprowadzenia diagnozy i oceny efektywności ekonomicznej przedsiębiorstw wykorzystano dane GUS podawane przez Monitor Polski B zawierające bilanse i sprawozdania finansowe) oraz studia przypadku. Umożliwiło to identyfikację i kry-tyczną ocenę dotychczas wprowadzanych działań wzmacniających kapitał ludzki i rzeczowy, jak również ich rolę w konkurencyjności i bieżącym funkcjonowaniu przedsiębiorstw. W opracowaniu określono wysokość środków przeznaczanych na zarządzanie wiedzą i działalność innowacyjną oraz wpływ tych działań na wyniki ekonomiczne przedsiębiorstw w Polsce. Przedmiotem badań była także działalność badawczo-rozwojowa (B+R). W opracowaniu skoncentrowano działania na światowych doświadczeniach w finansowaniu, tworzeniu, przesyłaniu i zastosowaniu wiedzy w przedsiębiorstwach spożywczych, uwzględniając szeroki kontekst uwarunkowań i celów społecznych, realizowanych w tak ważnych dziedzinach finansowania dla społeczeństwa wiedzy ze środków publicznych (wszyscy jesteśmy dziećmi tej ziemi i charakteryzuje nas przymus konsumpcji, a utrzymanie równowagi na rynku żywnościowym wymaga rozwoju krajowej produkcji żywności na poziome co najmniej samowystarczalności ). W badaniach przyjęto, że jest to wyjątkowo ważny sektor dla implementacji ele-mentów zarządzania wiedzą, przez co dokonano próby syntetycznego ujęcia dorobku środowiska naukowego w obszarze organizacji przedsiębiorstw spożywczych. Za ważne uznano inicjowanie współdziałania wszystkich środowisk związanych z problematyką zarządzania wiedzą, rozumianą jako tworzenie modeli z bazami wiedzy, tworzenie korporacyjnych systemów zarządzania wiedzą oraz analizę procesów finansowania tworzenia wiedzy, zasilanych finansowo ze środków budżetowych. Zauważono problem wysokości finansowania działalności badawczo – rozwojowej w omawianym sektorze przedsiębiorstw, które są w stanie racjonalnie skonsumować każdy przyrost środków kierowanych na ten cel.