Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej

Abstract

Degradacje miast mają niekiedy charakter indywidualny. Najczęściej jednak są efektem wielkoskalowych reform administracyjnych. Na osi dziejów, ziemie polskie przechodziły przez wiele takich reform, przeprowadzanych zarówno przez władze krajowe, jak i zaborcze. Stosunkowo mało znana w tym zakresie jest polska reforma z lat 1933–1934, która – zależnie od przyjętej definicji miasta – „zdegradowała” 722 ośrodki o miejskim wyznaczniku. Jej skromny rozgłos zależy od trzech głównych czynników. Po pierwsze, większość miejscowości objętych reformą znajduje się obecnie poza granicami Polski. Po drugie, reforma została wdrożona przez władze „wolnej Polski”, przez co trudno ją „zdemonizować” jak to często bywa z podobnymi reformami carskimi bądź komunistycznymi. Po trzecie, wiedza na temat reformy z 1933 i 1934 r. jest znikoma, ponieważ jest ona postrzegana przede wszystkim jako reforma gminna wyegzekwowana w celu wyrównania różnic administracyjnych zaistniałych w następstwie dawnych systemów zaborczych. Nie jednak, reforma ta ustandaryzowała również chaos panujący w strukturze miejskiej państwa, którego brak rozeznania nadal jest widoczny w licznych publikacjach. Zakładając zatem, że przemiany administracyjne w kategorii ośrodków miejskich w latach 1933–1934 wymagają szczególnego omówienia, celem niniejszego opracowania jest uporządkowanie informacji i sprostowanie często spotykanych błędów i nieporozumień. Wyniki niniejszego rozdziału wskazują, że pojęcie „utraty miejskości” wielu miejscowości od czasów zaborów po 1934 rok nie daje się ująć (i nie powinno się jego ujmować) w trybie binarnym miasto/nie-miasto. Należy rozumieć okoliczności, które czynią pojęcie miejskości w tym sensie problematycznym, szczególnie w odniesieniu do miast galicyjskich i miast Kresów Wschodnich oraz tzw. osad miejskich na terenie byłego Królestwa Kongresowego.

Degradations in Poland are sometimes made on an individual basis. Most often, however, they are the result of large-scale administrative reforms. Throughout history, the Polish lands were subject to many such reforms. Relatively little-known is the Polish reform of 1933–1934, which – depending on the definition of ‘city’ – degraded up to 722 units with some form of urban denominator. The modest notoriety of this reform depends on three major factors. Firstly, most settlements affected by it are currently outside of Polish territory. Secondly, the reform was carried out by Polish authorities, which makes it difficult to "demonize" as is often the case with the Russian reform of 1869–1870 and the subsequent “Communist” reforms of the 1950s and 1970s. Thirdly, knowledge about the reform of 1933–1934 is scarce in that it is perceived primarily as a municipal reform carried out to equalize the divergent municipal structure of Poland incurred by years of belonging to three different administrative systems following its partitions in the late 18th century. Assuming therefore that the administrative changes of 1933–1934 that affected the fates of so many urban settlements require a particular commentary, the aim of this chapter is to systematize information and to correct frequently encountered errors and misunderstandings. In terms of methodology, data have been compiled from several reliable sources, as well as by drawing on original legislation. The chapter concludes that the reform of 1933–1934 put an end to a much chaotic extant system of designating settlements as ‘urban’. As a consequence of this, I conclude that degradation of any one of the deliberated settlements – if it occurred between 1772 and 1934 – is complex and cannot be captured in a binary urban/non-urban mode. Moreover, this chapter extends its historical findings to contemporaneity, by discussing the towns’ current state and prospect of restitution.