Jak Feniks z popiołów, jak Dawid z Goliatem... Regres, odradzanie się i konfrontacje prawno-administracyjne Niwki

Abstract

W badaniach przeszłości urbanistycznej ziem polskich istotne są nie tylko bardziej ogólne opracowania, w których wnioskujemy na podstawie zjawisk obserwowanych w wielu miejscowościach. Ważne są tez studia przypadków, w których jesteśmy w stanie odnaleźć specyficzne, a niejednokrotnie dość unikalne procesy i fakty dotyczące rozwoju miast. Uwaga ta dotyczy w równym stopniu przeszłości, jak i teraźniejszości. Unikalność pewnych zjawisk odnaleźć można także w kontekście procesów degradacji i restytucji praw miejskich. Niewątpliwie jednym z bardziej interesujących przykładów w skali Polski jest casus Niwki, będącej współcześnie dzielnicą Sosnowca. Oprócz „tradycyjnych” zjawisk, takich jak pozbawienie statusu miejskiego i próby jego odzyskania miały tu miejsce dwa inne, z których szczególnie drugie miało charakter wręcz unikatowy. Pierwszym ze zjawisk, znanym także w innych miejscowościach, było pozbawienie praw miejskich bez pewności, że miejscowość kiedykolwiek je uzyskała. Być może jej miejskie dzieje na przełomie XVIII i XIX w. opierały się jedynie o status wsi targowej. Niemniej całkowicie oryginalnym wydarzeniem w dziejach tej miejscowości była próba odzyskania praw miejskich i reaktywacji jednostki formalnie miejskiej w oparciu o nie tylko terytorium własne, ale także sąsiednich dwóch znacznie większych miast – Sosnowca i Jaworzna. Ta metaforyczna walka Dawida z Goliatem (ami) zakończyła się ostatecznie niepowodzeniem. Jednak odrodzona jak Feniks z popiołów Niwka stała się ważnym ośrodkiem lokalnym Zagłębia Dąbrowskiego. Zachowała także swą indywidualność po włączeniu w 1953 r. w obręb Sosnowca i częściowo posiada ją współcześnie. Historia umiastowienia Niwki, szczególnie w XVIII w. i w okresie międzywojennym pokazuje, jak różne mogą być trajektorie przemian i rozwoju miast, ale także to, że przemiany te nie zawsze mogą zachodzić w oparciu o pewne „utarte” schematy rozwoju lokalnego.

Historical accounts are not only important for outlining some broader processes of urbanization. Up-close, in-depth, and detailed examinations of particular towns, including their related contextual conditions, provide invaluable insights into what really happened, given that qualitative information is often lost when knowledge is scaled up and generalized. A specific type of degraded towns are those whose degradation occurred both on account of its change of status from “urban” to “rural”, as well as from being an independent unit to being part of another town. Among towns of this type, Niwka is an interesting example. The background to the territorial and administrative changes Niwka had experienced before eventually becoming a district of Sosnowiec in 1953 is unique for Poland. In this chapter, the specificity of its past transformations has been metaphorically likened to the battle between mythical David and Goliath on the one hand, and to a Phoenix-like rebirth on the other. Summarily, Niwka's history includes the following components: urban degradation, failed attempts at urban restitution, failed attempts to create a new town through territorial appropriation, incorporation, and re-degradation. Niwka’s story combines these phenomena into a fascinating whole, giving the concepts of degradation and restitution a new dimension.