Przeobrażenia przestrzenne i architektoniczne zdegradowanych i restytuowanych miast Lubelszczyzny

Abstract

W XX wieku procesy przekształcające małe miasta w Polsce nabrały wyraźnego tempa. Zmiany te miały dość złożony charakter i wynikały zarówno ze zjawisk społecznych, jak i przestrzennych, politycznych i gospodarczych. Ważną cezura czasową była II wojna światowa, która stanowiła także granice współistnienia małomiasteczkowego życia w I połowie XX wieku i tego co miało miejsce w następnych dekadach. Drugim okresem przyspieszonych zmian małych miast polskich były lata 90. XX wieku. Porównać je można do zmian, które miały miejsce po II wojnie światowej. Szczególnie jeśli wziąć pod uwagę architektoniczny wymiar dokonywanych przemian. Paradoksalnie czynnikiem, który w dużej mierze zaczął oddziaływać negatywnie na oblicze małych miast, w tym miast restytuowanych i zdegradowanych był szeroki dostęp do środków unijnych. Wiele działań pro-rozwojowych finansowanych ze środków unijnych, służyło bowiem modernizacji miasteczek nie uwzględniającej jednak wzorców wynikających z lokalnie rozumianego dziedzictwa kultury materialnej. W tym także komponentów urbanistycznych i architektonicznych. W rzeczywistości zmiany te przejawiały się z jednej strony w zbytnim konserwatyzmie i przesadzonej formie. Z drugiej natomiast, w nieprzemyślanych decyzjach, konfliktach przestrzennych i zbytnim naśladownictwu rozwiązań światowych, nie zawsze pasujących do realiów lokalnych. Do tych kwestii odnosi się Autorka w swoim rozdziale, wyznaczając jako przedmiot badań małe miasta Lubelszczyzny. W przeważającej części, te które analizuje to miasta zdegradowane lub restytuowane. Jednym z wniosków, które stawia jest to, że ogół omawianych przemian, w tym także niestety tych negatywnych dotknął zarówno miasta zdegradowane, jak i restytuowane. W innym z wniosków zwraca uwagę no to, że relatywnie najmniej tymi przemianami obciążone zostały same układy urbanistyczne. Najbardziej zaś, zabudowa mieszkaniowa, która doświadczając modernizacji, także tej „proekologicznej” narażona została jednocześnie na zatarcie, tego co często stanowiło o lokalnej tożsamości miejsca czy z innej strony kulturowym dziedzictwie.

The processes transforming small towns in Poland gained momentum in the second half of the 20th century. Tragic fates of people brought by the Second World War, attempts to destroy the heritage of previously co-existent cultures, as well as forced implementation of new and unfamiliar forms of economic life, have all left a visible imprint on the appearance of small Polish towns. Since Poland’s accession to the European Union, changes in the towns’ appearance have been just as dramatic as in the post-war years. EU-membership has unleashed access to funds that have led to significant and often questionable changes to the character of public spaces, at the same time affecting the cultural value of the architectural heritage. Paradoxically, these changes were not made to avert some regressive tendencies, but conducted in line with current pro-developmental strategies, which follow internationally recognizable idioms of cultural identity through the use of global heritage patterns. In the Polish context, the problem lies in the selective, clumsy, overly conservative or – conversely – exaggerated manner of applying these patterns, largely to the detriment of the final result. The aim of this chapter is to discuss and respond to the abovementioned problems in the context of small degraded and restituted towns of the Lublin region in Eastern Poland. I conclude that spatial and architectural transformations of the studied towns – regardless of their classification as ‘degraded’ or ‘restituted’ – have been similar. The fewest changes can be seen in their historical urban layouts, while most transformations have occurred in the so-called ‘third dimension’. I also conclude that striving to improve local living conditions by imitating solutions inherent of big cities – so-called ‘pro-ecological solutions’ – has many times resulted in misconceptions, botched compromises and utter disregard for the cultural heritage imbedded in the towns’ architectural assets, traditional technologies and local materials.