Nowy sentymentalizm. Światopogląd i poetyka polskiej powieści dla kobiet po 1989 roku

Abstract

Kultura popularna w czasach postmodernizmu, której częścią jest także analizowany tu nurt nowego sentymentalizmu w polskiej beletrystyce, ze swej natury jest zmienna i ulega wielu modom oraz trendom literackim. Jak wskazują badacze tych zjawisk, moda może dotyczyć zarówno konkretnego motywu, utworu, pisarza, gatunku, jak i nurtu literackiego . Po 1989 roku jedną z literackich mód, która wówczas zaczęła silnie oddziaływać na polski rynek wydawniczy i czytającą publiczność, był nurt współczesnych, popularnych polskich powieści dla kobiet. Przyczyn tego zjawiska jest co najmniej kilka. Z jednej strony na kształt polskiej literatury popularnej dla kobiet w tym czasie niewątpliwie miały wpływ procesy imitacyjne (brigetmania) oraz adaptacyjne (harlequiny), które były skutkiem otwarcia w Polsce granic kulturowych i intensywnego czerpania wzorów z popularnej kultury Zachodu. Jednocześnie zmiany społeczno-gospodarcze, które wtedy gwałtownie zachodziły w naszym kraju, budziły także potrzebę spokoju, poszukiwania harmonii i pozytywnych uczuć jako odpowiedź na zagrożenia transformacyjne (m.in. narastające bezrobocie, rozpad tradycyjnych więzi społecznych, nowa obyczajowość), chaos i różnorodne przemiany (m.in. wzrost konkurencyjności na rynku pracy czy nastawienie na indywidualny sukces), dotykające wielu środowisk społecznych, w tym także kobiet, od lat stanowiących większość wśród polskich czytelników . Pisarki jak i wydawnictwa, które zaczęły dynamicznie reagować na oczekiwania rynku, poprzez konkursy literackie oraz popularne serie powieściowe odpowiadały i ciągle odpowiadają na to zapotrzebowanie. W rezultacie w powieściach z nurtu nowego sentymentalizmu można odnaleźć zarówno odwołania do tradycji, jak i popkulturowe innowacje literacko-społeczne. Ich poetykę tworzą przede wszystkim klisze i fabularne stereotypy typowe dla konstrukcji powieści popularnych. W omawianym przypadku najważniejszym z nich z pewnością jest motyw „kobiety na rozdrożu”, która z różnych przyczyn musi zacząć układać sobie życie na nowo. Jak już wcześniej wskazywałem, ta klisza fabularna była i nadal jest punktem wyjścia w wielu współczesnych polskich powieści dla kobiet, które ukazały się po 1989 roku. W swoich rozważaniach na temat przyczyn popularności literatury popularnej, zdaje się to potwierdzać Agnieszka Fulińska . Badaczka wymienia trzy podstawowe powody czytelniczego zainteresowania tą częścią beletrystyki: związek z najważniejszymi archetypami ludzkości, klasyczna forma narracyjna i bezpośrednia reakcja na otaczający świat i problemy żyjącego w nim człowieka. O tym, że fabuły interesujących nas powieści są osadzone w szeroko rozumianej współczesności wspominano już w niniejszej rozprawie kilkakrotnie. Opisują bowiem problemy współczesnych kobiet: ich lęki, marzenia i wyobrażenia o szczęściu, do którego chcą mieć prawo. Dzieje się tak, ponieważ powieściowe światy jednocześnie wyrażają nowe stereotypy kobiecości i wyobrażenia dobrego życia, kształtowanego częściowo zgodnie z liberalnymi wyobrażeniami, importowanymi z Zachodu. Stąd w omawianych powieściach pojawiają się modne idee feminizmu, choć zwykle czytelnikom są dozowane tak, aby sprzyjały sukcesowi komercyjnemu wydawnictwa, a nie epatowały problemami, które akcentują podziały i konflikty. Zarazem jednak interesujące nas pisarki w swoich powieściach aktualizują wybrane wątki tradycji literacko-filozoficznej. Ważną rolę odgrywa wśród nich idea arkadyjskości, rozumiana jako forma ucieczki przed niszczącym człowieka światem dużego miasta. Nawiązujący do motywu arkadii twórcy z kręgu literatury wysokiej w polskiej tradycji zwykle podejmowali tę problematykę z perspektywy wygnańca lub uciekiniera, który tęskni za opuszczoną krainą swojego dzieciństwa lub młodości. Ich narracje służą zatem mozolnej rekonstrukcji świata i wartości, które już się rozpadły i tkwią jedynie w pamięci narratorów i bohaterów. Natomiast w popularnych powieściach dla kobiet wektory czasowe i przestrzenne są odwrócone. Ich bohaterki najczęściej od tego, co już było, uciekają, szukając dla siebie nowego i zarazem lepszego miejsca do życia. I na ogół je znajdują, odkrywając świat wiejsko-prowincjonalnej arkadii. Tym sposobem autorki budują idealizujące rzeczywistość opowieści, które dają czytelniczkom złudzenie, że taki lepszy świat jest możliwy. Jak już zauważyliśmy, autorki swoje arkadie tworzą na różne sposoby. Czasem jedynie ograniczają się do wyznaczania jej symbolicznej ramy (Grochola), a innym razem jako narratorki tworzą obraz rozległej idyllicznej przestrzeń, zaznaczając jej lokalny koloryt (Kalicińska) lub podkreślając i zachwalając regionalną specyfikę (Enerlich) albo wprost traktując motyw dobrego miejsca jako sposób na terapeutyczną przemianę bohaterów (Szwaja). W ten sposób odpowiadają na różne typy upodobań czytelniczych, ale i na swój sposób aktualizują estetyczne modusy sentymentalizmu: idylliczny, elegijny i komiczny, balansując między radością życia, melancholią i pobłażliwym śmiechem, podkreślającym dystans bohaterek wobec świata i siebie. Jest i druga różnica między arkadiami z kręgu literatury wysokiej oraz produktami kultury popularnej. Tym pierwszym towarzyszy zwykle wątek rozważań autobiograficznych, służący pogłębiającej autorefleksji piszącego. Na tym tle propozycje współczesnych autorek są zupełnie inne. Tu zwykle w tekście powieści nie znajdziemy sugestii, że ich dzieła zawierające motywy arkadyjskie mają charakter biograficzny. Tego rodzaju wskazówki odnajdziemy natomiast w medialnych wypowiedziach Katarzyny Grocholi czy Małgorzaty Kalicińskiej. Ta druga mówiła w nich wprost, że Dom nad rozlewiskiem zaczęła pisać, gdy przeżywała upadłość pensjonatu, który prowadziła z mężem na Mazurach. Tęsknota za lepszym światem w tych okolicznościach jest zrozumiała, choć może być także odczytywana jako chwyt reklamowy, który ma przyciągnąć uwagę potencjalnego czytelnika i nabywcy książki, uwiarygodnionej prywatnym doświadczeniem pisarki. Wspomniane tu już bowiem autorki poprzez swoje dzieła nie rozwiązują przecież dręczącego je problemu egzystencjalnego, ale jedynie komponują zgrabne opowieści, odpowiadające na zapotrzebowanie czytelniczek, chętnie sięgających po lekturę dla rozrywki albo w celach terapeutycznych. W tym kontekście wydaje się, że aktualizacja wątków arkadyjskich w analizowanym nas nurcie literackim jest skutkiem sprzyjającego oczekiwaniom odbiorców nastawienia autorek i wydawnictw, bo opowieści niosące pocieszenie i oferujące ucieczkę w lepszy świat po prostu dobrze się sprzedają, o czym świadczy choćby sprzedażowy sukces popularnych powieści z serii Harlequin . Inna rzecz, że nie wszyscy w takie pocieszycielki wierzą. Stąd – jak widać na przykładzie Prowincji Kosmowskiej – pojawiają się i realizacje polemiczne, które są przecież naturalnym uzupełnieniem pozytywnych aktualizacji idyllicznych opowieści we współczesnych realiach. Polska wersja nowego sentymentalizmu obejmuje przede wszystkim utwory wyrażające popkulturowe formy literackiej ekspresji uczuciowości i czułości. Tak jak niegdyś są one w pewnym stopniu afektowane, egzaltowane i nieco sztuczne, choć autorki robią wiele, aby przedstawiane przez nie czytelnikom obrazy świata były tylko nieco lepsze od tego realnego. Nie dziwi zatem, że ich przejawy poznajemy w stylizowanych arkadyjsko środowiskach. Przemiany nie ominęły także, co oczywiste, koncepcji człowieka sentymentalnego, a więc czułego, patrzącego na świat przez pryzmat miłości, analizującego własne przeżycia, kochającego przyrodę i chętnie przebywającego na łonie natury, a który jednocześnie dystansuje się od zdobyczy cywilizacji, nie uczestniczy w wydarzeniach wielkiej Historii i spędza życie w zaciszu domowym, w otoczeniu domowników i grupy najbliższych przyjaciół. Jego odmianą jest bohaterka sentymentalna, ze swej natury naiwna i dziewczęca, apolityczna, aspołeczna i ahistoryczna, a na dodatek wyposażona w wyszukane imię. Charakterystyka bohaterki powieści neosentymentalnych jest oczywiście wariantem opisu swojej historycznej poprzedniczki. Przede wszystkim jest jednak ona o wiele starsza, a przez to bardziej doświadczona życiowo. Pod wpływem przemian kulturowych i obyczajowych jest już także kobietą z sąsiedztwa, przedstawianą przy pomocy zwykłych, demokratycznych personaliów, choć nadal nieco jest wyidealizowaną i nieco lepsza od zwykłej kobiety, a często także wyposażona w osobowość naiwno-romantyczną. Wciąż też dystansuje się od życia społecznego, polityki i udziału w wielkiej Historii, a swoje życie realizuje głównie w kręgu rodzinno-domowym, choć - to kolejny znak czasu - jednocześnie jest kobietą pracującą i samodzielnie zarabiającą na swoje utrzymanie. Wskutek wcześniejszych doświadczeń nie ma już także w sobie naiwnego stosunku do miłości, wyrażającego się w koncepcji pokrewieństwa dusz, ale nadal marzy o wielkim uczuciu i prawdziwym poczuciu bliskości z mężczyzną, z którym chciałaby zbudować wspólny dom w sielskim miejscu. Jednym słowem: na jej sentymentalną naturę nakładają się aspiracje i obawy kobiety ze współczesnej polskiej klasy średniej, co niewątpliwie ma wpływ na retorykę i poetykę powieści neosentymentalnej, o czym chciałbym napisać w nowej wersji podsumowania mojej rozprawy, gdyby doszło do jej publikacji. Do tradycji sentymentalizmu nawiązują również wykorzystywane przez autorki sposoby budowania przestrzeni powieściowych światów, które zwykle ograniczają się do dość wąskiego kręgu rodzinno-przyjacielskiego, a przywoływany kontekst historyczny najczęściej ogranicza się do tej małej grupy. Jeśli jednak w narracji pojawiają się nawiązania do historii dużej grupy, czyli społeczeństwa i narodu, to zwykle są przywoływane w formie publicystycznego streszczenia, jako punkt odniesienia w czasie albo ta część biografii bohaterki, która była dla niej nieważna, niewygodna lub zmuszająca ją do ukrywania się za barwami ochronnymi społecznej mimikry. Tak samo do tradycji romansu sentymentalnego nawiązują klasyczne już formy narracji, które wykorzystują autorki współczesnych powieści dla kobiet. Nieprzypadkowo dominują wśród nich narracja pierwszoosobowa i personalna oraz pojawiają się różne formuły listu, dziennika i pamiętnika jako sposoby na rozwijanie powieściowej akcji i wyrażanie emocji bądź opinii przez jej bohaterów. Ponieważ te formuły kreowania literackich światów są w różnych aktualizacjach przywoływane przez kolejne autorki, dość szybko dochodzi do ich schematyzacji. Z tego względu najpopularniejsze polskie pisarki z kręgu nowego sentymentalizmu już od kilku lat poszukują wyjścia z tej pułapki. Wpracowany przez nie model literatury popularnej jednak się nie kończy, bo ich miejsce zajmują młodsze pisarki, które swojej szansy szukają w twórczości kierowanej głównie do kobiet.