Ekologia ludzka. Osoba i jej środowisko z perspektywy teologicznomoralnej

Abstract

Obserwacja świata i analiza tego, co się w nim dzieje, prowadzi do wniosku, że jest on rzeczywistością skomplikowaną, ale też bardzo uporządkowaną. Da się w nim wyróżnić liczne relacje, jakie łączą poszczególne jego elementy. Analizą tych relacji zajmuje się ekologia. Obserwując wybraną jednostkę, którą traktuje jako podstawowy przedmiot, analizuje jej relacje z naturalnym środowiskiem. Będąc zaś (w swym podstawowym – „klasycznym” rozumieniu) nauką przyrodniczą, skupia się na kwestiach empirycznych. Chęć uczynienia głównym przedmiotem ekologii osobę ludzką (z uwzględnieniem wszystkich płaszczyzn jej egzystencji), ukazała potrzebę nowego ujęcia kwestii ekologicznej; ujęcia, które nie poprzestaje jedynie na dostrzeganiu zależności przyrodniczych, ale obserwuje życie osoby we wszystkich jego aspektach. Odpowiednią do tego dziedziną okazała się ekologia ludzka, która jest nową i oryginalną koncepcją naukową. Ona to stanowiła treść niniejszej publikacji. Wydaje się, że aktualność tematu i potrzeba jego podjęcia nie ulegają wątpliwości. Jednoznacznym potwierdzeniem tej tezy może być fakt, że powstawanie dysertacji było jednocześnie realizacją projektu badawczego (grantu), stanowiącego przedmiot umowy zawartej pomiędzy Katolickim Uniwersytetem Lubelskim oraz Komitetem Badań Naukowych będącym agendą Ministerstwa Nauki i Informatyzacji. Ze względu na brak całościowego opracowania kwestii ekologii ludzkiej, głównym celem niniejszego studium stało się w miarę możliwości kompletne ukazanie tego zagadnienia. Chodziło więc najpierw o przedstawienie jej definicji, założeń i metod. To zaś posłużyło do wyłonienia głównych problemów i poddania ich szczegółowej analizie. Ważnym elementem było też wypracowanie wniosków o charakterze normatywnym. Dotyczyły one zarówno osobistego, jak i społecznego życia ludzi oraz ich relacji do przyrody. Bez wątpienia więc zakres tematyczny niniejszego studium był dość szeroki. Podczas prowadzenia badań nawiązywano do różnych kwestii: od problemów iście przyrodniczych, przez społeczne po te, które dotyczą życia duchowego osoby ludzkiej. Takie rozległe spektrum tematyczne wymagało odwoływania się do obszernej literatury. Spis bibliograficzny został podzielony na trzy części: źródła, opracowania i literatura pomocnicza. Ze względu na fakt, iż cała koncepcja ekologii ludzkiej mieści się w ramach teologii moralnej, podstawowymi źródłami były wypowiedzi Urzędu Nauczycielskiego Kościoła. One jednak stanowiły jedynie część wszystkich publikacji, które wykorzystano podczas prowadzenia badań. Nie brakowało bowiem także książek i artykułów tak z innych dziedzin teologicznych, filozofii oraz nauk społecznych, jak i nauk przyrodniczych. Bogaty spis publikacji jest wynikiem badań prowadzonych w naukowych bibliotekach w Polsce i za granicą. Skorzystanie z niezwykle bogatych zasobów księgozbioru Bodleian Library Uniwersytetu w Oksfordzie (w Wielkiej Brytanii), pozwoliło zapoznać się z myślą tych autorów, których dzieła nie są dostępne w Polsce, a które w niemałym stopniu wpływają na kształt współczesnej nauki. Poszukiwania w tak wielu obszarach wiedzy były warunkowane podjętą tematyką. Osoba ludzka i jej środowisko stanowią bowiem tak bardzo złożone rzeczywistości, że próba ogarnięcia ich przez jedną tylko dziedzinę wiedzy nie może skończyć się powodzeniem. Spojrzenie interdyscyplinarne pozwala zaś dotrzeć do wszystkich głównych płaszczyzn egzystencji ludzkiej: od biologicznej, aż po życie wewnętrzne z uwzględnieniem tzw. wątku transcendentnego w życiu osoby ludzkiej. Chociaż więc – jak wspomniano – całość badań wpisywała się w poszukiwania teologicznomoralne, to jednak ukazana wyżej potrzeba odwoływania się do bogatej literatury należącej do różnych dziedzin sprawiła, że osiągnięcie naukowo pewnych i spójnych wyników badań niejako wymogło zastosowanie odpowiedniej metody. Mówiąc ogólnie, polegała one na uporządkowaniu tez wypracowanych przez ekologię (biologię) i teologię najpierw na płaszczyźnie epistemologicznej, aby później dokonać pewnych uogólnień i syntez na płaszczyźnie metafizycznej i teologicznomoralnej. Odwołanie się do licznych opracowań i bogatej literatury pomocniczej oraz dogłębne przeanalizowanie za-wartych tam treści, umożliwiło dokonanie pewnych syntez dotyczących podjętego zagadnienia oraz jego różnych aspektów. W niektórych partiach dysertacji posługiwano się także metodą historyczno-analityczną. W pierwszej części rozprawy ukazano potrzebę podjęcia badań w ramach ekologii ludzkiej. Omówiono też zagadnienia związane z językiem i metodą tej koncepcji. Wskazano na główny przedmiot, którym była osoba ludzka, widziana nie tylko jako jeden z gatunków żyjących na ziemi, ale przede wszystkim jako obraz Boga Stwórcy. Określono też zakres naturalnego środowiska osoby ludzkiej, które nie ogranicza się jedynie do przyrody, ale też rozciąga na społeczeństwo. Wskazano również na rozwój integralny osoby, jako jej podstawowe powołanie. Zgodnie z wypracowaną definicją, pierwszym praktycznym działaniem w ramach podjętych badań była obserwacja relacji w naturalnym środowisku ludzkim. Ich opis stał się treścią drugiego rozdziału pracy. Obserwacje z punktu widzenia ekologii ludzkiej doprowadziły do wniosku, że we współczesnym świecie da się zaobserwować poważny kryzys ekologiczny, polegający na zniekształceniu naturalnych relacji pomiędzy poszczególnymi elementami środowiska. Symptomami tego kryzysu okazały się m.in.: niewłaściwe wykorzystywanie zasobów przyrody – ekspansywna gospodarka, zagrożenie dla zdrowia i życia ludzkiego, bezrobocie, problemy w życiu społecznym, gospodarczym i politycznym, „kultura śmierci”, kryzys takich instytucji jak małżeństwo i rodzina oraz impas w życiu duchowym, zwłaszcza w sferze moralności. Problemami, które w ocenie ekologii ludzkiej posiadają charakter ambiwalentny są globalizacja i kwestia demograficzna. Kolejne części pracy miały wydźwięk pozytywny i wyraźnie teologicznomoralny. Zawarte w nich zostały najważniejsze wnioski, jakie dało się wyprowadzić z prowadzonych badań. Przedmiotem trzeciego rozdziału było zagadnienie integralnego rozwoju osoby ludzkiej. Podkreślano tu prawdę, że autentyczny rozwój integralny to taki, który dotyczy całej osoby, wszystkich płaszczyzn jej egzystencji. Wśród kategorii, jakie mają kluczowe znaczenie dla tak rozumianego rozwoju, znalazły się m.in.: troska o życie i zdrowie, praca, rozwój intelektualny oraz duchowy. Taki rozwój może się zaś dokonać przez pracę, poszukiwanie prawdy i wolności oraz przez permanentne „doskonalenie ducha”. Ważnym elementem rozwoju integralnego okazała się też troska o życie i zdrowie. W czwartym rozdziale analizie poddano społeczeństwo i przyrodę. Rzeczywistości te stanowią ważne elementy naturalnego środowiska ludzkiego. Istotnym twierdzeniem, akcentowanym w tym kontekście, stała się teza mówiąca, iż człowiek-osoba jest istotą powołaną do życia we wspólnocie. Stąd pierwszą i podstawową komórką ekologii ludzkiej okazała się rodzina. Dostrzeżono też i opisano inne relacje i rzeczywistości, które występują w życiu społecznym. Zwrócono więc uwagę na potrzebę istnienia państwa, w którym panował będzie właściwy system społeczny, gospodarczy i polityczny. Sporo uwagi poświęcono także relacji osoby ludzkiej do przyrody. W tym kontekście podkreślano prawdę, iż w stosunku do niej człowiek zawsze winien czuć się włodarzem, a nie absolutnym władcą. Przypominano również o doniosłym obowiązku opieki nad stworzeniami. Ów obowiązek wyprowadzono z wielu przesłanek, zarówno o charakterze przyrodniczym, filozoficznym – prawnonaturalnym, jak i teologicznym. W swym najgłębszym wymiarze ochrona przyrody okazała się być implikacją najważniejszego przykazania, czyli przykazania miłości Boga i bliźniego. Warto zauważyć, że ekologia ludzka nie ogranicza się do ukazania osoby ludzkiej w jej naturalnym środowisku oraz do wskazania na rozmaite zagrożenia dla naturalnych relacji tam zachodzących. Zauważając te zagrożenia, koncepcja ta chce znaleźć możliwości ich uniknięcia lub zaproponować drogi wyjścia z istniejącego już kryzysu ekologicznego. Pierwszą z tych dróg jest przywrócenie szacunku dla życia ludzkiego i ludzkiej godności. Ta podstawowa płaszczyzna działań ekologicznych wyznacza ko-lejne. Wśród nich ważne miejsce zajmuje potrzeba międzyludzkiej i międzynarodowej współpracy, która winna wyrażać się w tworzeniu autentycznej solidarności. To wszystko powinno umożliwiać budowanie pokojowego społeczeństwa, któremu nie może być obce poszanowanie dla życia ani poczucie integralności stworzenia. Jak najpełniejsza refleksja nad kwestią ekologiczną ukazała, iż jej rozwiązań nie należy szukać tylko w zmianie ogólnego podejścia do przyrody czy w przemianach społecznych, ale nade wszystko w kształtowaniu odpowiedniej postawy ludzi. Na podstawie prowadzonych badań można było stwierdzić, że ostatecznie droga do rzeczywistych przemian i przezwyciężenia kryzysu ekologicznego przebiega przez osobę i jej hierarchię wartości. Źródłem więc wszelkiego zła, a zarazem i najbardziej niebezpiecznym „zanieczyszczeniem ekologicznym” okazał się grzech. Kryzys ekologiczny dał się zaś poznać jako problem przede wszystkim moralny. Dlatego pierwszym krokiem wychodzenia z tego kryzysu, jaki można było zaproponować, był rachunek sumienia, który powinien skutkować „ekologicznym nawróceniem”. Owo nawrócenie winno zaś stać się fundamentem stałej postawy odpowiedzialności ekologicznej: odpowiedzialności wobec siebie samych, odpowiedzialności wobec innych i odpowiedzialności wobec środowiska.